دین مبین اسلام دینی جهان شمول است به این معنا که مخاطبان آنچه که در قرآن ذکر شده تنها مسلمانان نیستند بلکه مخاطبان تمام آدم هایی هستند که دستیابی به اوج کمالات انسانی و سعادت و رستگاری هدف نهایی آن ها است. از این رو مهم ترین اصل در هدایت انسان ها مدارا و رفق گفته شده است. مدارا در معنای لغوی به نرمی و ملاطفت کردن اشاره دارد و مفهوم آن نیز خویشتنداری در برابر عقاید مخالف و یا اجازه دادن از روی آگاهی به اعمال یا باورهایی است که مورد قبول شخص نبوده اما علی رغم توان مقاوت و اعتراض کردن به آن به سبب احترام به افکار و عقاید دیگران از این امر ممانعت نماید. این مفهوم در سیره ائمه اطهار علیهم السلام کاملا مشهود است. آنان می دانستند که تحولات عقیدتی با درونی ترین لایه های شخصیتی انسان ارتباط دارد و همین امر سبب مقاومت آن ها نسبت به پذیرش عقیده ای جدید می شود به ویژه عقیده ای که ممکن است میزان اختیارات آدمی را محدود نماید. پس با مدارا نمودن ابتدا به قلوب رسوخ کرده و با شفقت انسان ها را به سوی کسب حقایق هدایت می کردند. علاوه بر این آنان می دانستند که اسلام دینی است که در آن اصل آزادی عقیده وجود دارد. در این دین اساسی ترین نیازهای انسان از جمله آزادی داشتن در انتخاب آیین محترم است و اجبار در عقیده نفی شده است. همچنین حفظ کرامت و عزت نفس آدمی به عنوان برترین مخلوق این عالم اهمیت زیادی دارد. بنابراین دراین راستا مدارا و وفق نمودن را سرلوحه بسیاری از مراودات خود قرار داده اند و به این امر نیز توصیه نموده اند. با معراج النبی همراه باشید در ادامه احادیثی درباره مدارا از ائمه علیهم السلام را با شما به اشتراک می گذاریم.
احادیثی درباره مدارا
پیامبر اکرم (ص)
- ثَلاثٌ مَن لَم يَكُن فِيه لِمَ يَتِمَّ لَهُ عَمَلٌ : وَرَعٌ يَحجُزُهُ عَن مَعاصِي اللّه ِ و خُلُقٌ يُدارِي بِهِ النّاسَ و حِلْمٌ يَرُدُّ بِهِ جَهلَ الجاهِلِ[1]
سه چیز است ه هر که آنان را نداشته باشد هیچ عملی از او کامل نیست: پاکدامنی که او را از نافرمانی خدا بازدارد، خلق و خویی که به جهت آن با مردم مدارا نماید و بردباری که به سبب آن رفتار جاهلانه نادان را دفع نماید.
- إنَّ الأنبِياءَ إنّما فَضَّلَهُمُ اللّه ُ عَلى خَلْقِهِ بِشِدَّةِ مُداراتِهِم لِأعداءِ دِينِ اللّه ِ ، و حُسنِ تَقِيَّتِهِم لِأجلِ إخوانِهِم في اللّه ِ[2]
همانا خداوند از این جهت انبیاء را بر مردمان دیگر برتری داد که با دشمنان دین خدا بسیار با مدارا رفتار می کردند و برای حفظ برادران همکیش خویش، نیکو تقیه می نمودند.
- مُداراةُ النّاسِ نِصفُ الإيمانِ ، و الرِّفقُ بِهِم نِصفُ العَيشِ[3]
مدارای با مردم نصف ایمان است و نرمی و مهربانی نمودن با آن ها نصف زندگی است.
- أمَرَني رَبّي بِمُداراةِ النّاسِ كَما أمَرَني بِأداءِ الفَرائضِ[4]
پروردگارم به مدارای با مردم من را امر نموده همانگونه که من را به انجام واجبات فرمان داده است.
امام علی (ع)
- لَيسَ الحَكيمُ مَن لَم يُدارِ مَن لا يَجِدُ بُدّاً مِن مُداراتِهِ[5].
حکیم نیست آن کس که مدارا ننماید با شخصی که چاره ای جز مدارا کردن با او نیست.
- مُداراةُ الرِّجالِ مِن أفضَلِ الأعمالِ[6]
مدارا نمودن با مردم از بهترین اعمال است.
- عُنوانُ العَقلِ مُداراةُ النّاسِ[7]
مدارا نمودن با مردم سرلوحه عقل و خرد است.
- رَأسُ الحِكمَةِ مُداراةُ النّاسِ[8]
سرآمد حکمت مدارای با مردم است.
- ثَمَرَةُ العَقلِ مُداراةُ النّاسِ[9]
ثمره خرد مدارا نمودن با مردم است.
- مَن لَم يُصلِحْهُ حُسنُ المُداراةِ أصلَحَهُ سُوءُ المُكافاةِ[10]
آن که حُسن مدارا اصاحش نکند مکافات بد اورا درست خواهد کرد.
- مَن دَارى أضدادَهُ أمِنَ المُحارِبَ[11]
هر کس که با دشمنان خویش مدارا نماید از جنگجو در امان خواهد ماند.
امام حسن (ع)
- عِندَ ما سُئلَ عن العَقلِ:التَّجَرُّعُ لِلغُصَّةِ، و مُداهَنَةُ الأعداءِ[12]
زمانی که از امام علیه السلام درباره عقل (چیست) پرسیدند ایشان فرمودند: جام اندوه را جرعه جرعه نوشیدن و نرمی با دشمنان.
امام محمد باقر (ع)
- قالَ عَلقَمَةُ أخي لِأبي جَعفَرٍ عليه السلام : إنّ أبا بَكرٍ قالَ : يُقاتِلُ النّاسُ في عَليٍّ . فَقالَ لي أبو جَعفَرٍ عليه السلام : إنّي أراكَ لَو سَمِعتَ إنسانا يَشتِمُ عَليّاً فاستَطَعتَ أن تَقطَعَ أنفَهُ فَعَلْتَ . قُلتُ : نَعَم . قالَ : فَلا تَفعَلْ . ثُمَّ قالَ : إنّي لَأَسمَعُ الرَّجُلَ يَسُبُّ عَليّاً و أستَتِرُ مِنهُ بِالسّارِيَةِ ، فَإذا فَرَغَ أتَيتُهُ فَصافَحتُهُ[13]
ابوبکر حضرمی نقل می کند: برادر من علقمه به امام محمد باقر علیه السلام عرض کرد که من می گویم: برای علی با مردم باید جنگید. امام محمد باقر علیه السلام به من فرمود: به نظر من اگر تو بشنوی که شخصی علی (ع) را دشنام می دهد و بتوانی بینی او را قطع نمایی این کار را خواهی کرد. من گفتم: آری. امام فرمود: ولی این کار را نکن. در ادامه فرمود: من زمانی که می شنوم فردی به علی ناسزا می گوید از او در پناه ستونی مخفی می شوم و چون ناسزا گفتنش تمام شد به نزد او رفته و با او دست می دهم.
- فِي التَّوراةِ مَكْتوبٌ فيما ناجَى اللّه ُ عزّ و جلّ بِه موسَى بنَ عِمرانَ عليه السلام : يا موسى ! اُكتُمْ مَكتومَ سِرّي في سَريرَتِكَ و أظهِرْ في عَلانِيَتِكَ المُداراةَ عَنّي لِعَدُوّي و عَدُوِّكَ مِن خَلْقي و لا تَستَسِبَّ لي عِندَهُم بِإظهارِ مَكتومِ سِرّي فَتُشرِكَ عَدُوَّكَ و عَدُوّي في سَبّي[14]
از جمله نجواهای خدای عز و جل با موسی پسر عمران که در تورات نوشته شده است (این است که): یا موسی! سِر پنهان من را در دل خود پنهان دار و در آشکار با دشمن من و دشمن خود مدارا نما و با آشکار کردن راز پنهانم موجب ناسزاگویی شان به من نشو که در آن صورت در ناسزاگویی به من، با دشمنم و دشمن خویش شریک شده ای.
امام جعفر صادق (ع)
- إنَّ قَوما مِن قُرَيشٍ قَلَّتْ مُداراتُهُم لِلنّاسِ فَنُفُوا مِن قُرَيشٍ و ايْمُ اللّه . ما كانَ بِأحسابِهِم بَأسٌ .و إنَّ قَوما مِن غَيرِهِم حَسُنَت مُداراتُهُم فَاُلحِقوا بِالبَيتِ الرَّفيعِ
قال : ثُمَّ قالَ : مَن كَفَّ يَدَهُ عَنِ النّاسِ فَإنّما يَكُفُّ عَنهُم يَدا واحِدَةً ، و يَكُفُّونَ عَنه أيادِيَ كَثِيرَةً[15]
حذیفه بن منصور روایت می کند که از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: گروهی از قریش با مردم کمتر مدارا می کردند و به همین دلیل از قریش رانده شدند. حال آنکه قسم به خداوند از نظر نژاد ایرادی نداشتند.
اما عده ای از غیر قریش با مردم به خوبی مدارا می کردند و در نتیجه به خاندان بلند پایه ملحق شدند. در ادامه حضرت فرمود: آنکه دست (آزار و اذیت) خود را از مردم بر دارد تنها یک دست از آن ها برداشته اما مردم دست های زیادی را از او باز می دارند.
- إنَّ مُداراةَ أعداءِ اللّه ِ مِن أفضَلِ صَدَقَةِ المَرءِ عَلى نَفسِهِ و إخوانِهِ[16].
همانا مدارا نمودن با دشمنان خدا از بهترین صدقاتی است که آدمی برای خویش و برادرانش می دهد.
- أي للنّاسِ كُلِّهِم مُؤمِنِهِم و مُخالِفِهِم . أمَّا المُؤمِنونَ فَيَبسُطُ لَهُم وَجهَهُ و أمَّا المُخالِفونَ فَيُكَلِّمُهُم بالمُداراةِ لاِجتِذابِهِم إلى الإيمانِ فإنَّهُ بِأيسَرَ مِن ذلِكَ يَكُفُّ شُرورَهُم عَن نَفسِهِ و عَن إخوانِهِ المُؤمِنِينَ[17].
امام صادق علیه السلام درباره آیه 83 سوره بقره آنجا که خداوند می فرماید: «و با مردم نیک سخن گویید» بیان کردند: مقصود تمامی مردمان از جمله مومنان و مخالفان است. ولی با اهل ایمان باید گشاده رو بود و اما با آنان که مخالف هستند لازم است به نرمی سخن گفت و مدارا نمود تا به سمت ایمان کشیده شوند و کم ترین ثمر آن این است که خود و برادران مومنش را از گزندشان مصون خواهد داشت.
- جاءَ جَبرَئيلُ عليه السلام إلى النَّبيِّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : يا مُحمَّدُ ! رَبُّكَ يُقْرِئُكَ السَّلامَ وَ يَقولُ لكَ : دارِ خَلْقِي[18]
جبرئیل به نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت: یا محمد! پروردگارت به تو سلام می رساند و به تو می گوید: با خلق من مدارا نما.
امام رضا (ع)
- التَّجَرُّعُ لِلغُصَّةِ و مُداهَنَةُ الأعداءِ و مُداراةُ الأصدِقاءِ[19]
امام در جواب به سوال«عقل چیست» فرمود: جام اندوه را جرعه جرعه نوشیدن و با دشمنان مسامحه نمودن و با دوستان مدارا کردن.
منابع:
[1] کافی: 1/116/2
[2] بحارالانوار: 42/401/75
[3] کافی: 5/117/2
[4] همان: 4/117/2
[5] بحارالانوار: 12157/78
[6] غرر الحکم: 9786
[7] غرر الحکم: 6321
[8] غرر الحکم:5252
[9] همان: 4629
[10] همان: 8202
[11] همان: 8539
[12] امالی صدوق: 1042/770
[13] المحاسن : ۱/۴۰۵/۹۱۸
[14] الکافی: 3/117/2
[15] الخصال: 60/17
[16] تفسیر منسوب به امام عسکری (ع): 241/354
[17] بحار الأنوار : ۷۵/۴۰۱/۴۲
[18] الكافي : ۲/۱۱۶/۲
[19] امالی صدوق: 441/358