در حکمت 90 نهج البلاغه امام علی علیه السلام به تذکر رحمت خداوند در کنار عذاب الهی اشاره کرده و می فرماید: فقیه کامل شخصی است که مردم را نه از آمرزش خداوند نا امید نماید و نه از رحمتش مأیوس دارد و نه از مجازات الهی مصون و ایمن دارد (وَ قَالَ (علیه السلام): الْفَقِيهُ كُلُّ الْفَقِيهِ مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ، وَ لَمْ يُؤْيِسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ، وَ لَمْ يُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَكْرِ اللَّهِ).
و اما شرح حکمت 90 نهج البلاغه:
امیر مومنان علیه السلام در این سخن موضوع تعادل بین خوف و رجا را به شکل جدیدی مطرح می سازد. ایشان شخص بصیر و فقیه در دین آن هم در حد کمال را فردی می داند که نه مردم را از رحمت و لطف خداوند مایوس نماید و نه از مجازات الهی مصون دارد.
حضرت از واژه فقیه استفاده کرده است. این کلمه در اینجا به معنای اصطلاحی عالِم به احکام فرعی دین نیست و در معنی گسترده و لغوی آن یعنی عالم دینی است. عبارت «کُل الفقیه» نیز در معنای عالم و اندیشمند کامل از هر جهت است. امام در این کلام از سه تعبیر استفاده کرده است که هر سه تعبیر برگرفته از آیه های قرآن است. عبارت «مَنْ لَمْ يُقَنِّطِ النّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ»؛ آن که مردم را از رحمت خداوند نا امید نماید، بر گرفته از آیه 53 سوره زمر است. در این آیه حق تعالی می فرماید: ای بنده هایی که راه اسراف به خود را در پیش گرفته و مرتکب معصیت شده اید از رحمت خدای متعال نا امید نگردید زیرا که او تمامی گناهان (توبه کنندگان) را می آمرزد، همانا به یقین او غفور و مهربان است.
تعبیر دوم عبارت «وَلَمْ یُؤیِسْهُمْ مِنْ رَحْمَةَ اللّهِ»؛ و از رحمت خداوند آن ها را مأیوس نمی سازد. این عبارت از سخن یعقوب نبی علیه السلام در آیه 87 سوره یوسف است، آنجا که خداوند می فرماید: بروید و در جستجوی یوسف و برادر او باشید و از رحمت خداوند مأیوس نگردید همانا از رحمت الهی جز قوم کافر مأیوس نمی شوند.
و اما تعبیر سوم برگرفته از آیه 99 سوره اعراف است آنجا که حق تعالی می فرماید: آیا آنان خویشتن را از مجازات الهی در امان دیدند و تنها جمعیت زیانکاران خود را از عذاب خداوند در امان می دانند.
شاید گفته شود عبارت اول و دوم به هم شبیه هستند. بله هر دو بیان کننده امیدواری به رحمت الهی می باشد اما برخی از شارحان کلام امام علی علیه السلام گفته اند که تعبیر نخست به رحمت خداوند در روز قیامت و تعبیر دوم به رحمت پروردگار در این جهان اشاره دارد.
و اما آنچه که در شرح این کلام باید گفت این است که همواره برای وصول به مقصد لازم است دو نیرو به کار گرفته شود که عبارتند از: نیروی محرک و نیروی بازدارنده. نیروی محرک کمک کننده برای آغاز حرکت است و هر چه قوی تر باشد حرکت با سرعت بیش تری انجام می شود. در این میان نیروی بازدارنده نیز وجود دارد. این نیرو برای حفظ تعادل است و برای پیشگیری از خطرات به ویژه در مسیرهای پُر خطر است. این دو نیرو که در اتومبیل ها وجود دارد در وجود آدمی نیز وجود دارد و بر آن حاکم است. آدمی برای رسیدن به کمال و تقرب الهی خلق شده است و انگیزه های لازم برای این امر در درون و بیرون وجود انسان به وسیله انبیاء، اولیا و تعلیمات آسمانی مهیا شده اند. از دیگر سو هوای نفس آدمی و وسوسه های ابلیس که دشمن قسم خورده انسان است او را همواره به خود مشغول می سازد تا از مسیر منحرف شده و یا به پرتگاه سقوط نماید. نیروی بازدارنده برای پیشگیری از چنین خطراتی است. تمامی انبیاء بشارت دهنده و انذار دهنده بودند و همه افرادی که خط آنان را ادامه می دهند نیز از این دو امر برخوردار هستند.
در واقع این همان موضوع خوف و رجا یا همان بیم و امید است که به عنوان دو بال برای رسیدن به سعادت استفاده می شوند و حتی در روایات آمده که هیچ یک از این دو نباید بر دیگری فزونی یابد چرا که اگر بیم فزون باشد آدمی به سمت نا امیدی کشیده می شود و انسان مایوس گرفتار انواع معصیت می شود چرا که گمان می کند دیر شده و پرهیز از گناه و انجام عبادت و طاعت الهی سر انجام و نتیجه ای نخواهد داشت. بر عکس نیز وجود دارد. اگر امید بیش تر باشد انسان نسبت به انجام گناه بی تفاوت می شود.
در حدیثی از رسول خدا (ص) آمده که می فرماید: اگر که اندازه رحمت خداوند را می دانستید چنان بر آن تکیه می نمودید که هیچ کار خوبی جز به میزان کم انجام نمی دادید و اگر که به میزان غضب پروردگار عالم بودید فکر می کردید که هیچ گاه راه نجاتی برایتان وجود ندارد[1].
در حدیثی دیگر این بار از امام علی (ع) آمده است: چنان از پروردگار خود خائف باش که تو را از رجا باز دارد و چنان به او امیدوار باش که تو را از بیم باز ندارد[2]
منابع:
[1] کنزالعمال، ح 5894
[2] غرر الحکم، ص 191، ح 3713