از امیرمومنان علیه السلام با عنوان حکمت 87 نهج البلاغه روایت شده که می فرمایند: در تعجبم از آن که نا امید می شود در حالی که استغفار همراه اوست (می تواند استغفار کند)؛ عَجِبْتُ لِمَنْ يَقْنَطُ، وَ مَعَهُ الِاسْتِغْفَارُ. در واقع امام با بیان این سخن مسیر امیدواری را به روی تمامی گنهکاران باز کرده است و آنان را به رحمت خداوند امیدوار ساخته است.
و اما شرح حکمت 87 نهج البلاغه:
این حکمت به این موضوع اشاره دارد که الله تعالی درب های توبه و استغفار را بر بنده های خود گشوده است و آنان را به رحمت نامتناهی خویش امیدوار نموده است. در آیه 53 سوره زمر خداوند به این امر پرداخته و می فرماید: بگو، ای بندگانی که مسیر اسراف به خویش را در پیش گرفته اید و گناه کرده اید از رحمت خدا نا امید نگردید، زیرا که او تمامی گناهان (افراد توبه کار) را می بخشد، یقینا او آمرزنده مهربان است.
واژه «یَقْنَطُ» از ماده قنوط است و به معنی ناامیدی است. یأس از رحمت خداوند بالاترین گناهان است چرا که انسانی که از رحمت حق تعالی مأیوس شود از انجام هیچ گناهی ترسی نخواهد داشت. او خواهد گفت که آب از سر من گذشته است و آنچنان غرق گناه شده ام که توبه کارساز نیست؛ پس یک گناه کم تر یا بیشتری توفیری ندارد!
یأس را می توان خطرناک ترین راه نفوذ ابلیس به دل انسان و وسوسه کردن او به انجام هر نوع گناه است. به همین جهت است که امام صادق علیه السلام در حدیثی می فرماید: لقمان به فرزند خود اینگونه گفت: از خدای متعال چنان بترس که اگر همه عبادات و اعمال خوب جن و انس را انجام داده باشی ممکن است به جهت لغزشی تو را مجازات نماید و آن گونه به رحمتش امیدوار باش که اگر همه گناهان جن و انس را انجام داده باشی این امکان وجود دارد که تو را (به سبب استغفار) مورد آمرزش خود قرار دهد. در آیه 87 سوره یوسف خداوند صراحتا می فرماید: «إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ»؛ از رحمت خداوند تنها کافران نا امید می شوند.
قابل توجه است که ابن ابی الحدید در شرح این سخن با نظر موافق از ربیع بن خثعم روایت می کند که نادرست به نظر می رسد و آن اینکه او می گفت: کسی نگوید: «أسْتَغْفِرُ اللّهِ وَ أتُوبُ إلَیْهِ» زیرا امکان دارد دروغ بوده باشد و اگر به آن عمل ننماید گناه شود. پس به جای آن بگوید: اللهم اغفرلی و تب علی.
این کلام با تعابیر فراوانی که با عنوان استغفار در دعاها آمده است سازگاری و سنخیت ندارد. علاوه بر این در قرآن کریم متعدد به استغفار امر شده است. انگار که ربیع بن خثعم آشنایی با این آیات نداشته است!!
همچنین اگر که آدمی حقیقتا به سوی خداوند باز نگردد و طلب مغفرت نکند چطور ممکن است که خداوند به سوی او بازگشته و او را مورد رحمت خویش قرار دهد؟ آیا می توان این گونه بیان کرد که خداوندا ما گناه را ادامه می دهیم اما تو ما را بیامرز! ما از تو دور می شویم اما تو به ما نزدیک شو! خلاصه اینکه میان دو عبارت «استغفرالله» و «اللهم اغفرلی» تفاوت و اختلافی نیست.
- تلاوت تحقیق آیه 53 سوره زمر – منشاوی
۞ قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ
بگو: «ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.