الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار از شیخ طوسی یکی از کتب به نام حدیثی مذهب تشیع است. این کتاب شامل احادیث فقهی است و از کتاب «تهذیب الاحکام» این عالم بزرگوار مختصرتر است. در کتاب الاستبصار شیخ طوسی احادیث مرتبط با عبادات (جهاد در آن‌ها نیست)، عقود، دیات، احکام، ایقاعات و حدود را آورده است که بالغ بر پنج هزار و پانصد حدیث هستند. الاستبصار به زبان عربی و در قرن پنجم هجری نگاشته شده است. درباره هدف از تالیف این کتاب نیز آمده که بعضی از عالمان و شاگردان این شیخ بزرگوار از ایشان خواستند تا کتابی را به نگارش در آورد که در آن احادیث و روایات متعارض و مخالف را بررسی نموده و آنچه صحیح و غلط را مشخص نماید. ایشان نیز کتاب الاستبصار را بر این شیوه نوشتند. به این معنا که نخست روایت هایی را که صحیح می داند مکتوب کرده، سپس به آنچه که غیر صحیح است اشاره می کند و در نهایت به جمع میان آن ها و بررسی آن‌ها می پردازد.
احادیثی از کتاب الاستبصار در باب طهارت بخش آب
- أخَبرَنَيِ الشّيخُ أَبُو عَبدِ اللّهِ مُحَمّدُ بنُ مُحَمّدِ بنِ النّعمَانِ رَحِمَهُ اللّهُ قَالَ أخَبرَنَيِ أَحمَدُ بنُ مُحَمّدِ بنِ الحَسَنِ بنِ الوَلِيدِ عَن أَبِيهِ عَن مُحَمّدِ بنِ الحَسَنِ الصّفّارِ وَ سَعدُ بنُ عَبدِ اللّهِ عَن أَحمَدَ بنِ مُحَمّدِ بنِ عِيسَي وَ الحُسَينِ بنِ الحَسَنِ بنِ أَبَانٍ عَنِ الحُسَينِ بنِ سَعِيدٍ عَنِ ابنِ أَبِي عُمَيرٍ عَن أَبِي أَيّوبَ عَن مُحَمّدِ بنِ مُسلِمٍ عَن أَبِي عَبدِ اللّهِ ع أَنّهُ سُئِلَ عَنِ المَاءِ تَبُولُ فِيهِ الدّوَابّ وَ تَلَغُ فِيهِ الكِلَابُ وَ يَغتَسِلُ مِنهُ الجُنُبُ قَالَ إِذَا كَانَ المَاءُ قَدرَ كُرّ لَم يُنَجّسهُ شَيءٌ
از امام صادق علیه السلام درباره آبی که حیوانات در آن ادرار می‌کنند و سگ‌ها از آن می‌آشامند و شخص جنب در آن غسل انجام می‌دهد سوال شد. ایشان فرمودند: اگر که آب کُر باشد، چیزی آن را نجس نمی‌کند.
- عُمَيرٍ وَ مُحَمّدِ بنِ إِسمَاعِيلَ عَنِ الفَضلِ بنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَن حَمّادِ بنِ عِيسَي عَن حَرِيزٍ عَن زُرَارَةَ عَن أَبِي جَعفَرٍ ع قَالَ إِذَا كَانَ المَاءُ أَكثَرَ مِن رَاوِيَةٍ لَم يُنَجّسهُ شَيءٌ تَفَسّخَ فِيهِ أَو لَم يَتَفَسّخ فِيهِ إِلّا أَن يجَيِ ءَ لَهُ رِيحٌ يَغلِبُ عَلَي رِيحِ المَاءِ.
زراره از امام محمد باقر علیه السلام روایت می‌کند که ایشان فرمودند: هر زمان آب به میزان بیش از یک مشک باشد چیزی آن را نجس نمی‌کند، خواه لاشه ای در آن متلاشی شود یا نشود، جز اینکه از آن آب بویی بلند شود که بر بوی آب غالب آید.
وَ أخَبرَنَيِ الشّيخُ رَحِمَهُ اللّهُ عَن أَبِي القَاسِمِ جَعفَرِ بنِ مُحَمّدِ بنِ قُولَوَيهِ عَن أَبِيهِ عَن سَعدِ بنِ عَبدِ اللّهِ عَن أَحمَدَ بنِ مُحَمّدٍ عَن أَبِي طَالِبٍ عَبدِ اللّهِ بنِ الصّلتِ عَن عَبدِ اللّهِ بنِ المُغِيرَةِ عَن مُعَاوِيَةَ بنِ عَمّارٍ عَن أَبِي عَبدِ اللّهِ ع فِي الفَأرَةِ تَقَعُ فِي البِئرِ فَيَتَوَضّأُ الرّجُلُ مِنهَا وَ يصُلَيّ وَ هُوَ لَا يَعلَمُ أَ يُعِيدُ الصّلَاةَ وَ يَغسِلُ ثَوبَهُ فَقَالَ لَا يُعِيدُ الصّلَاةَ وَ لَا يَغسِلُ ثَوبَهُ
به امام صادق علیه السلام گفتند که موشی در چاهی می‌افتد؛ پس مردی با آن آب وضو گرفته و نماز می خواند در حالی که او از این موضوع بی اطلاع است، آیا او باید نماز را دوباره خوانده و لباس خویش را بشوید؟ امام فرمودند: نیازی به دوباره نماز خواندن و شستن لباس نیست.
- وَ بِهَذَا الإِسنَادِ عَن حَمّادٍ عَن حَرِيزٍ عَنِ الفَضلِ أَبِي العَبّاسِ قَالَ سَأَلتُ أَبَا عَبدِ اللّهِ ع عَن فَضلِ الهِرّةِ وَ الشّاةِ وَ البَقَرَةِ وَ الإِبِلِ وَ الحِمَارِ وَ الخَيلِ وَ البِغَالِ وَ الوَحشِ وَ السّبَاعِ فَلَم أَترُك شَيئاً إِلّا وَ سَأَلتُهُ عَنهُ فَقَالَ لَا بَأسَ بِهِ حَتّي انتَهَيتُ إِلَي الكَلبِ فَقَالَ رِجسٌ نِجسٌ لَا تَتَوَضّأ بِفَضلِهِ وَ اصبُب ذَلِكَ المَاءَ وَ اغسِلهُ بِالتّرَابِ أَوّلَ مَرّةٍ ثُمّ بِالمَاءِ
از فضل ابی عباس نقل شده که می گوید از امام صادق (ع) درباره باقیمانده و فضله ای که از گربه، گوسفند، گاو، شتر، الاغ، اسب، قاطر و دیگر حیوانات و درندگان پرسیدم و چیزی را باقی نگذاشتم و ایشان فرمودند: اشکال ندارد تا به سگ رسیدم. پس درباره سگ فرمودند: او پلید و نجس است (بر اساس احکام فقهی سگ نجس العین است) پس با باقیمانده (آب) او وضو نگیر و آن آب را دور بریز و ابتدا ظرف را با خاک پاک کن و سپس با آب بشور.
- خَبرَنَيِ الشّيخُ أَبُو عَبدِ اللّهِ عَن أَبِي القَاسِمِ جَعفَرِ بنِ مُحَمّدِ بنِ قُولَوَيهِ عَن أَبِيهِ عَن سَعدِ بنِ عَبدِ اللّهِ عَنِ الحَسَنِ بنِ عَلِيّ عَن أَحمَدَ بنِ هِلَالٍ عَنِ الحَسَنِ بنِ مَحبُوبٍ عَن عَبدِ اللّهِ بنِ سِنَانٍ عَن أَبِي عَبدِ اللّهِ ع قَالَ لَا بَأسَ بِأَن يُتَوَضّأَ بِالمَاءِ المُستَعمَلِ وَ قَالَ المَاءُ ألّذِي يُغسَلُ بِهِ الثّوبُ أَو يَغتَسِلُ بِهِ الرّجُلُ مِنَ الجَنَابَةِ لَا يَجُوزُ أَن يُتَوَضّأَ
از امام صادق (ع) نقل شده که فرمودند: اشکالی ندارد که شخص با آب مستعمل (آب مستعمل از لحاظ فقهی به آبی گفته می شود که در وضو، غسل و همچنین شستن شیء نجس مصرف شده باشد. این آب عموما داری احکام خاصی است) وضو بگیرد. همچنین فرمودند: آبی که با آن لباس شسته می شود و یا شخصی غسل جنابت انجام می دهد برای وضو جایز نیست.
- لحُسَينُ بنُ سَعِيدٍ عَنِ ابنِ سِنَانٍ عَن عَنبَسَةَ بنِ مُصعَبٍ قَالَ سَأَلتُ أَبَا عَبدِ اللّهِ ع عَنِ الرّجُلِ يَبُولُ فِي المَاءِ الجاَريِ قَالَ لَا بَأسَ بِهِ إِذَا كَانَ المَاءُ جَارِياً
از امام صادق (ع) درباره شخصی که در آب جاری ادرار می کند سوال شد؛ حضرت فرمودند: اشکالی در آن نیست اگر که آب جاری بوده باشد.
- وَ بِهَذَا الإِسنَادِ عَنِ الحُسَينِ بنِ سَعِيدٍ عَن أَخِيهِ الحَسَنِ عَن زُرعَةَ عَن سَمَاعَةَ بنِ مِهرَانَ عَن أَبِي عَبدِ اللّهِ ع قَالَ إِذَا أَصَابَتِ الرّجُلَ جَنَابَةٌ فَأَدخَلَ يَدَهُ فِي الإِنَاءِ فَلَا بَأسَ إِن لَم يَكُن أَصَابَ يَدَهُ شَيءٌ مِنَ المنَيِ ّ
امام صادق علیه السلام می فرمایند: اگر که شخصی جنب باشد و دست خود را در ظرف آب فرو کند اشکالی ندارد به شرطی که بر روی دست او آثاری از منی وجود نداشته باشد.
- فَأَمّا مَا رَوَاهُ مُحَمّدُ بنُ عَلِيّ بنِ مَحبُوبٍ عَنِ العَبّاسِ عَن عَبدِ اللّهِ بنِ المُغِيرَةِ عَن بَعضِ الصّادِقِينَ قَالَ إِذَا كَانَ الرّجُلُ لَا يَقدِرُ عَلَي المَاءِ وَ هُوَ يَقدِرُ عَلَي اللّبَنِ فَلَا يَتَوَضّأ بِهِ إِنّمَا هُوَ المَاءُ أَوِ التّيَمّمُ فَإِن لَم يَقدِر عَلَي المَاءِ وَ كَانَ نَبِيذاً فإَنِيّ سَمِعتُ حَرِيزاً يَذكُرُ فِي حَدِيثٍ أَنّ النّبِيّ‑ص قَد تَوَضّأَ بِنَبِيذٍ وَ لَم يَقدِر عَلَي المَاءِ
از یکی از امامین صادقین (ع) می فرماید: اگر که مردی بر (وضو ساختن) با آب توانایی ندارد و بر (وضو ساختن) با شیر توانا است با آن وضو نگیرد چرا که آنچه وضو با آن جایز است آب و تیمم است. پس در صورتی که بر آب توانایی ندارد و نبیذ باشد؛ من در حدیثی شنیدیم که رسول خدا (ص) زمانی که با آب نمی توانست وضو بگیرد با نبیذ وضو می گرفت (نبیذ در روایت مقصود آبی است که درون آن تکه هایی کوچک از خرما قرار دارد و در بالای ظرف آب خالص است. پس پیامبر (ص) با آن آب خالص وضو می ساخت و اگر که خرما موجب می شد تا رنگ آب، بو یا مزۀ آن تغییر کند وضو گرفتن با آن جایز نبود).