در کتب دینی، فقهی و تفسیری کلمات و عبارات گوناگونی به کار گرفته می شوند که معنا و مفهوم بسیاری از آن ها برای عامه مردم نامشخص است. گاهی نیز برخی از آن ها به یک معنا گرفته می شوند که اشتباه است و باعث می شود تا درک درستی از آن کلمه، موضوع یا نوشته به دست نیاید. از این رو توجه به معنای آن ها و تفاوت هایشان می تواند به فهم دقیق کمک کند. از جمله این کلمات می توان به تأویل و تفسیر اشاره کرد. ممکن است تاویل و تفسیر را یکی بدانید در حالی که غلط است و تفاوت تأویل و تفسیر واضح و آشکار است …
معنای تأویل
تأویل از ماده «ا و ل» گرفته شده است. برای این ماده دو معنای اصلی ذکر شده است که عبارتند از: آغاز هر چیز و پایان آن. این کلمه به معنی پیش را بازگشت به اول گویند. حال اگر که درباره فهم چیزی مورد استفاده قرار می گیرد در معنای بازگرداندن چهره بیرونی به معنای درونی می باشد که همین معنای دوم در قرآن مقصود است.
تاویل در واقع بیان هدف واقعی سخنور از سخن به وسیله آشکار نمودن معنای مخفی لفظ می باشد. به این صورت که معنای ظاهر را کنار زده و آنچه مهم تر است و مقصود گوینده است را می گوید.
برای تأویل نیز معنای دیگری ذکر شده که آن تعبیر خواب است. این معنا در سوره یوسف هشت بار به آن اشاره شده است.
تذکر: برای پرداختن به تأویل و تفسیر مجال گسترده ای نیاز است که از حوصله خواننده می تواند خارج باشد. از این رو در این مطلب خلاصه بیان نمودیم.
معنای تفسیر
کلمه تفسیر به معنای تبیین است و برای معنا و مفهوم و ریشه آن دو نظر وجود دارد.
اولین نظر این است که این واژه از “فسر” گرفته شده است و به معنی آشکار ساختن امر پنهان و اظهار کردن معنای معقول است. این معانی همگی در آشکار نمودن و اظهار ساختن اشتراک دارند. ناگفته نماند که برخی از اندیشمندان و مفسران «فسر» و «تفسیر» را مترادف گفته اند که شاید دور به نظر برسد.
و اما دومین نظر این است که تفسیر مشتق شده ای از کلمه «سفر» ست و مقلوب آن می باشد. برای این رأی دو علت ذکر شده که عبارتند از:
- مبتنی بر قاعده اشتقاق کبیر از قواعد رایج در زبان است.
- بعضی از اربابان لغت معنی اصلی سفر را کشف و آشکار نمودن بیان کرده اند.
یادآوری این موضوع مهم است که اصل کلمه تفسیر، سریانی گفته شده است که در متون قدیمی این زبان در معنای شرح کتاب مقدس بسیار به کار رفته است.
واژه تفسیر تنها یک بار آن هم در سوره فرقان آیه 33 آمده است که برای آن نیز معانی مختلفی از سوی مفسران ذکر شده است اما بسیاری از آنان این واژه را در این آیه به معنای بیان، تفصیل و دلالت و همچنین کشف دانسته اند.
پس از پرداختن به معنای تفسیر نوبت به بررسی اصطلاح می رسد. این کلمه در اصطلاح عام به توضیح کتب علمی، ادبی و فلسفی اشاره دارد. ولی به سبب استفاده فراوان در ذکر معانی عبارات قرآنی، تفسیر به شکل مصطلح و بدون بیان قرینه و در عرف به شرح قرآن کریم دلالت می کند.
تفاوت تأویل و تفسیر
پس از آشنایی با معنا و مفهوم هر یک از این دو واژه نوبت به بیان تفاوت هایشان می رسد. اگر چه بیان تفاوت تأویل و تفسیر به تحقیق بیش تری نیاز دارد اما در این بخش تیتر وار مهم ترین و آشکارترین تفاوت های این دو را بیان خواهیم کرد.
- بر اساس اشتقاق های هر یک از این دو واژه می توان چنین گفت که تفسیر رفع ابهام و پوشیدگی است اما تاویل رجوع و بازگردانیدن است.
- تمامی معانی که برای تفسیر گفته شده اند از یک نوع هستند و همه آن ها به نوعی آشکارسازی اشاره دارند. اما تاویل چنین نیست و معانی آن در سه گروه قرار می گیرند. از این سه گروه تنها یک دسته معنی همچون تفسیر می دهد و دو گروه دیگر معانی مصدری و وصفی هستند.
- کلمه تفسیر را نمی شود به معنی وصفی گرفت. در حقیقت به این معنا رایج و شایع نیست. به همین دلیل در معانی که اربابان لغت برای این واژه بیان کرده اند معنای وصفی را نمی توان مشاهده کرد.
- تفسیر را می توان تبیین مفاد استعمالی آیه های قرآن دانست. این کلمه به آشکار کردن مراد خداوند از آیات بر اساس ادبیات عرب و اصول عقلایی محاوره اطلاق می شود. این در حالی است که تاویل قرآن مطابق با آنچه از ظاهر آیه ها (آیه هایی که دارای کاربرد تاوبل درباره قرآن هستند) و روایت های مربوطه به آن مشخص است، آن بخش از معانی و مصادیق آیه ها است که جز خدای متعال و پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام که راسخان علم به شمار می روند کسی از آن آگاهی ندارد.
کلام آخر
کلمه تفسیر از فسر الامر در معنای آشکار ساختن گرفته شده است. به همین جهت تعریف این واژه می تواند «برداشتن نقاب از رخ الفاظ سخت» باشد. در این بین واژه تاویل از کلمه اول گرفته شده است؛ پس در معنای ارجاع دادن است. این واژه وقتی استفاده می شود که گفتار و عملی باعث شبهه یا حیرت می گردد. پس شخصی که تاویل می نماید در صدد رفع کردن شبهه است.
پس اگر چه گاهی تفسیر و تاویل به یک معنی گرفته می شوند اما تفاوت های بنیادی با هم دارند. امیدوارم این مطلب از سایت معراج النبی برایتان مفید بوده باشد.
- تلاوت ترتیل آیه 33 سوره فرقان – عبدالله مطرود
وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا
آنان هیچ مثلی برای تو نمی‌آورند مگر اینکه ما حق را برای تو می‌آوریم، و تفسیری بهتر (و پاسخی دندان شکن که در برابر آن ناتوان شوند)!