هشتادمین سوره قرآن کریم مطابق با ترتیب کنونی سوره ها، سوره عبس است. این سوره مکی است و متشکل از 42 آیه کوتاه می باشد. این سوره بعد از سوره نجم و قبل از سوره قدر بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. در این سوره خدای متعال به موضوعاتی چون اهمیت قرآن و ارزش آن، ناشُکری آدمی در مقابل نعمات الهی و رخدادهای وحشتناک روز قیامت اشاره کرده و از آن ها سخن به میان آورده است.
آیاتی از سوره عبس
قُتِلَ الْإِنسَانُ مَا أَكْفَرَ‌هُ ﴿١٧﴾ مِنْ أَيِّ شَيْءٍ خَلَقَهُ ﴿١٨﴾ مِن نُّطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَ‌هُ ﴿١٩﴾ ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَ‌هُ ﴿٢٠﴾
تفسیر سوره عبس
در دو مطلب قبلی تا آیه 16 سوره تفسیر شدند. حال به تفسیر آیات بعدی می پردازیم. در آیه هفدهم سوره عبس خداوند می فرماید: مرگ بر این انسان، چه اندازه کافر و ناسپاس است؟!
در واقع مقصود این است که با وجود این همه وسیله و اسباب هدایت که در صحف توسط ملائکه مقرب الهی با انواع تذکرات نازل شده اند، باز هم آدمی نافرمان و ناشُکر فرمانبردار حق تعالی نمی شود! مرگ بر چنین آدمی چه اندازه کافر و ناسپاس است؟!
کلمه «کفر» در این آیه در معنای عدم ایمان، یا در معنی کفران، یا در معنای هر نوع ستر و پوشش حق می تواند باشد و مناسب همین معنای جامع است زیرا در آیه های قبلی از اسباب هدایت و ایمان سخن گفته شده است و در آیه های پسین به نعمات گوناگون خداوند اشاره شده است.
در هر صورت مقصود از تعبیر مرگ بر چنین آدمیانی، معنایی کنایی دارد که به اظهار میزان نفرت و شدت غضب نسبت به چنین افراد ناشُکری است.
همچنین به دلیل آن که سرچشمه ناشُکری ها و سرکشی ها عموما غرور است برای آنکه غرور در هم شکند در آیه 18 می فرماید: (خدای متعال) او را از چه چیز خلق کرده است. سپس در ادامه (آیه 19) می افزاید: از نطفه ای ناچیز او را خلق نمود، سپس اندازه گیری کرد و موزون ساخت.
چرا آدمی به اصل آفرینش خود فکر نمی کند و ناچیز بودن مبداء اصلی خویش را فراموش می کند؟ چرا به قدرت خدای متعال در خلقت این موجود بدیع (خود انسان) از نطفه نگاه نمی کند؟ دقت در این خلقت و تمامی ابعاد آن خود دلیلی برای خدا شناسی و معرفت به الله تعالی است.
واژه «قدرة» از ماده تقدیر است و در معنای موزون ساختن و اندازه گیری است. در ساختمان وجودی انسان بالغ بر بیست نوع فلز و شبه فلز استفاده شده است که هر یک از لحاظ کمی و کیفی مقدار مشخصی دارد که اگر آن مقدار کم یا زیاد گردد نظام وجودی انسان به هم می ریزد. علاوه بر این کیفیت ساختمان اعضا و جوارح بدن آدمی و تناسب و ارتباط آن ها با هم اندازه های معینی دارد. همچنین استعدادها و غریزه هایی که در فرد نهفته هستند می بایست بر اساس حساب مشخصی باشد تا تامین کننده سعادت بشری باشد.
خداوند آفریدگار بی همتایی است که همه این اندازه گیری ها را در آن نطفه بی ارزش انجام داده و می دهد. نطفه ای که به اندازه ای کوچک است که اگر به تعداد همه افراد انسان از سلول اصلی حیات که شناور در آب نطفه است در یک جا جمع شود بیشتر از یک انگشتانه را پُر نی نماید. بله در چنین مخلوق خُرد کوچک این همه بدایع و نقوش را ترسیم نمود و به ودیعت گذاشت.
برخی نیز تقدیر را در معنای آماده ساختن دانسته اند.
البته احتمالی نیز بیان شده با این مضمون که مقصود از تقدیر ایجاد قدرت و توانایی در آن نطفه ناچیز است. چه بزرگ است خداوندی که این مخلوق دون و ضعیف را اینگونه قدرت بخشید که قادر است تمامی هستی از آسمان گرفته تا زمین و اعماق دریا را جولانگاه خود قرار بدهد و تمامی نیروهای محیط خویش را مسخر امر خود گرداند.
در کنار این سه تفسیر می توان گفت که برای این آیه جمع هر سه آن ها نیز ممکن است.
در ادامه و آیه بیستم خدای متعال می فرماید: سپس راه را برایش آسان نمود.
مقصود این است که خداوند مسیر تکاملی پرورش جنین در رحم مادر و بعد از آن مسیر انتقال او به این جهان را سهل و آسان ساخت. در واقع از عجایب تولد آدمی این است که او پیش از تولد آن چنان در رحم قرار دارد که سرش به سمت بالا و صورتش به پشت مادر است و پایش در بخش پایینی رحم است. اما زمانی که فرمان تولد صادر می گردد به ناگاه بر عکس می شود! سرش به سمت پایین قرار می گیرد و همین موضوع تولد را برای او و مادرش آسان می گرداند. البته گاهی برخی نوزادان از پا متولد می شوند و مشکلاتی را برای مادر به وجود می آورند.
پس از تولد نیز در مسیر رشد و نمو در دوره کودکی، در ادامه رشد غریزه ها و پس از آن نمو در مسیر هدایت معنوی و ایمان همه را برای آدمی به کمک عقل و دعوت پیامبران علیهم السلام برای او آسان می کند. آیه بیستم آیه جالبی است. خداوند در سه کلمه به این موارد اشاره کرده است.
در کنار تمامی این موارد توجه به این نکته هم اهمیت دارد که حق تعالی می فرماید: راه را برای آدمی آسان ساخت. خداوند بیان نمی دارد که انسان را مجبور به پیمودن این مسیر نمود و این خود تاکیدی بر موضوع آزادی اراده انسان و اختیارش است.
- تلاوت ترتیل سوره مبارکه «عبس» با صدای استاد «ابراهیم الاخضر»