صفت بخل یا همان خسیس بودن از صفات غیر اخلاقی نکوهیده شده در اسلام است که در تضاد با ارزش هایی چون سخاوت و بخشندگی قرار گرفته است و باعث دوری آدمی از خدای متعال و مردم می شود. بخل را می توان با حرص هم معنا دانست چرا که بخل به معنای عدم علاقه برای بهره مند کردن دیگران از داراییهای خویش است و حرص نیز می‌تواند این معنی را بدهد. در قرآن مجید کلمه بخل و مشتقات آن 12 بار آمده اند. در منابع حدیثی نیز از ائمه معصوم علیهم السلام احادیثی درباره ی این رذیلت اخلاقی و مذمت آن بیان شده اند که در راستای بهره مندی از کلام این بزرگان در ادامه این مقاله از معراج النی برخی از آن ها را به نگارش در می آوریم.
احادیثی درباره بخل و خسیس بودن
پیامبر اکرم (ص)
- أبْخَلُ النّاسِ مَن بَخِـلَ بمـا افترَضَ اللّه ُ علَيهِ[1]
بخیل ترین مردم شخصی است که در پرداخت آنچه خداوند بر او واجب کرده، خساست ورزد.
- أقلُّ النّاسِ راحةً البخيلُ[2]
بخیل کم آسایش ترین مردم است.
- الرِّجالُ أربعةٌ : سَخِيٌّ ، و كَريمٌ ، و بَخيلٌ ، و لَئيمٌ . فالسَّخِيُّ : الّذي يأكُلُ و يُعطي ، و الكريمُ : الّذي لا يأكُلُ و يُعطي ، و البخيلُ : الّذي يأكلُ و لا يُعطي ، و اللّئيمُ : الّذي لا يأكُلُ و لا يُعطي[3]
مردان چهار گروه هستند: سخاوتمند، بخشنده، بخیل و لئیم. سخاوتمند کسی است که می خورد و می دهد (می خوراند). بخشنده کسی است که نمی خورد و می خوراند. بخیل کسی است که می خورد و نمی خوراند (نمی دهد) و لئیم کسی است که نه می خورد و نه می دهد (نمی خوراند).
- البخيلُ حقّا مَن ذُكِرْتُ عِندَهُ فَلَم يُصَلِّ علَيَّ[4]
بخیل واقعی شخصی است که نام من برده می شود و بر من صلوات نمی فرستد.
- إنّما البَخيلُ حَقُّ البَخيلِ الّذي يَمنعُ الزَّكاةَ المَفروضةَ في مالِهِ ، و يَمنعُ البائِنَةَ في قومِهِ ، و هُو فيما سِوى ذلكَ يُبَذِّرُ[5].
همانا بخیل حقیقی کسی است که از پرداخت زکات واجب مال خویش سرپیچی کند و از بخشش به قوم و خویش خود دریغ نماید و در جز این مورارد ولخرجی نماید.
امام علی (ع)
- البُخلُ بإخراجِ ما افترَضَهُ اللّه ُ سُبحانَهُ مِن الأموالِ أقْبَحُ البُخلِ[6]
بخل و خساست در پرداخت حقوقی از اموال که خداوند آن ها را فرض قرارد داده است (واجب نموده)، قبیح ترین نوع خساست است.
- أبخَلُ النّاسِ مَن بَخِلَ على نفسِهِ بمالِهِ و خلّفَهُ لِوُرّاثِهِ[7]
بخیل ترین مردم شخصی است که مال خود را از خویش دریغ نماید و برای وراثش بگذارد.
- البُخْلُ جامعٌ لِمَساوئِ العُيوبِ، و هُو زِمامٌ يُقادُ بهِ إلى كلِّ سُوءٍ[8]
خساست در بردارندۀ تمامی بدی ها است و افساری است که (شخص بخیل) توسط آن به سمت هر بدی کشانده می شود.
- البُخْلُ عار[9]
بخل ننگ است.
- البُخلُ بالموجودِ سُوءُ الظَّنِّ بالمَعبودِ[10]
خساست در آنچه موجود است سوء ظن به معبود خواهد بود.
امام حسن (ع)
- اَلبُخلُ أن یَرَى الرَّجُلُ ما أنفَقَهُ تَلَفاً و ما أمسَکَهُ شَرَفاً.[11]
خساست آن است که انسان آنچه را که انفاق نموده است، تلف و آنچه را نگه داشته شرف پندارد.
امام محمد باقر (ع)
- ما مِن عَبدٍ یَبخَلُ بِنَفَقَةٍ یُنفقُها فیما یَرضَی اللهُ اِلاَّ ابتَلی بِأَن یُنفِقَ اَضعافَها فیما أَسخَطَ اللهُ![12]
هر بنده ای که از انفاق نمودن در راه رضای خداوند خساست ورزد (آگاه باشد) حتما چندین برابرش را در مسیری که رضای خداوند نیست مصرف می کند.
امام صادق (ع)
- ما مَحَقَ الاسلامَ مَحْقَ الشُّحِّ شیءٌ![13]
هیچ چیز به اندازه خساست اسلام را منهدم ننموده است.
- مَن بَرِئَ مِن البُخلِ نالَ الشَّرفَ[14]
هر آنکس که از خساست رهایی یابد به شرف دست خواهد یافت.
- لا يَطمَعَنَّ··· البخيلُ في صِلةِ الرَّحِمِ[15]
شخص خسیس هیچ گاه نباید به صله رحم امیدوار باشد.
- حَسْبُ البخيلِ مِن بُخلِهِ سُوءُ الظَّنِّ بربِّهِ ، مَن أيقَنَ بالخَلَفِ جادَ بالعَطيّةِ[16]
در خساست شخص بخیل همین بس است که به خدای خویش سوء ظن دارد. آن کس که به عوض یقین داشته باشد، بخشش می کند.
- إنّ البخيلَ مَن كَسبَ مالاً مِن غيرِ حِلِّهِ ، و أنفقَهُ في غيرِ حقِّهِ[17]
همانا بخیل شخصی است که مالی را به ناروا به دست آورده و به ناحق خرج نماید.
امام کاظم (ع)
- البَخيلُ مَن بَخِلَ بما افترَضَ اللّه ُ علَيهِ[18]
خسیس شخصی است که در پرداخت نمودن آنچه خداوند بر او واجب نموده خساست ورزد.
امام رضا (ع)
- السَّخِیُّ یَأکُلُطَعامَ النّاسِ لِیَأکُلُوا مِنْ طَعامِهِ، وَالْبَخیلُ لا یَأکُلُ طَعامَ النّاسِ لِئلّا یَأکُلُوا مِنْ طَعامِهِ[19]
انسان سخاوتمند از طعام مردم می خورد تا آن ها هم از طعامش بخورند اما آدم بخیل از خوراک مردم نمی خورد تا آن ها نیز از طعامش نخورند.
- البُخلُ يُمَزِّقُ العِرْضَ[20]
بخل آبرو را بر باد خواهد داد.
امام هادی (ع)
- البُخلُ أذَمُّ الأخلاقِ[21]
بخل مذموم ترین خصائل است.
منابع:
[1] بحار الانوار: 73/300/2
[2] همان
[3] بحار الانوار: 71/356/18
[4] همان: 73/306/28
[5] معانی الاخبار: 245/4
[6] غرر الحکم: 2038
[7] غرر الحکم: 3253
[8] حکمت 378 نهج البلاغه
[9] حکمت 3 نهج البلاغه
[10] غرر الحکم: 1258
[11] الدره الباهره، ص 21
[12] سفینه، ج1، ص61
[13] خصال، ج1، ص 15
[14] بحار الانوار: 78/229/5
[15] همان:73/304/18
[16] همان: 73/307/35
[17] همان: 22/305/73
[18] همان: 96/16/36
[19] عیون الاخبار، ج2، ص 12
[20] همان: 78/357/12
[21] همان: 72/199/27
- تلاوت ترتیل آیه 9 سوره حشر – عبدالله مطرود
وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ ۚ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
و برای کسانی است که در این سرا [= سرزمین مدینه] و در سرای ایمان پیش از مهاجران مسکن گزیدند و کسانی را که به سویشان هجرت کنند دوست می‌دارند، و در دل خود نیازی به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمی‌کنند و آنها را بر خود مقدّم می‌دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند؛ کسانی که از بخل و حرص نفس خویش باز داشته شده‌اند رستگارانند!