در ادامه بخش اول تفسیر سوره عبس که در آن علاوه بر بیان شأن نزول سوره ده آیه اول این سوره با چهل و دو آیه کوتاه منطبق با تفسیر نمونه تفسیر شدند به تفسیر آیات دیگری از این سوره که جزو سوره های جزء سی ام قرآن بر اساس ترتیب کنونی سوره های قرآن به شمار می رود، خواهیم پرداخت.
آیات 11 تا 16 سوره عبس
كَلَّا إِنَّهَا تَذْكِرَ‌ةٌ ﴿١١﴾ فَمَن شَاءَ ذَكَرَ‌هُ ﴿١٢﴾ فِي صُحُفٍ مُّكَرَّ‌مَةٍ ﴿١٣﴾ مَّرْ‌فُوعَةٍ مُّطَهَّرَ‌ةٍ ﴿١٤﴾ بِأَيْدِي سَفَرَ‌ةٍ ﴿١٥﴾ كِرَ‌امٍ بَرَ‌رَ‌ةٍ ﴿١٦﴾
تفسیر آیات
در ادامه آیات اول تا دهم که خداوند متعال در آن به سرزنش و عتاب کسی که نسبت به روشندلی که حق طلب است کم توجهی کرده پرداخته است، به موضوع اهمیت قرآن مجید، مبداء پاکش و اثر گذاری آن بر نفوس می پردازد.
در آیه 11 سوره می فرماید: هیچ گاه چنین نکن، این (قرآن کریم) یک تذکر و یادآوری است.
این آیه به این معنا می تواند باشد که نیازی نیست از افراد مستضعف پاکدل غافل گردی و به انسان های متنفذ و مغرور توجه کرده و روی آوری.
البته این احتمال نیز هست که عبارت «کلا انها تذکرة» پاسخی برای تمامی تهمت های مشرکان و دشمنان اسلام در ارتباط با قرآن باشد. این افراد قرآن را شعر یا سحر و گاهی کهانت می دانستند. قرآن می گوید هیچ یک از این هایی که شما می گویید صحیح نیستند و آیات قرآن وسیله ای برای یادآوری، تذکر و بیداری هستند و هر آنکس که به قرآن و آیاتش نزدیم شود – به جز معاندین لجباز – اثر آن را در خود می بینند.
خدای متعال در ادامه می افزاید: هر که بخواهد از آن پند می گیرد.
این تعبیر در آیه 12 نیز به این موضوع اشاره دارد که اکراه و اجباری در کار نبوده و نیست. همچنین دلیلی بر آزاد بودن اراده آدمی است که تا او نخواهد و تصمیم بر پذیرش هدایت نگیرد نمی تواند از آیه های قرآنی درس و پند گیرد.
و اما در آیه 13 می فرماید: این کلمات عظیم خداوند در صحف ارزشمندی (صحف به معنای الواح و اوراق هستند) ثبت گردیده اند.
کلمه «صحف» جمعی برای واژه صحیفه است که به معنی لوح و ورق و یا چیزی است که در آن مطلبی به نگارش در می آید. این تعبیر نیز نشان دهنده ی این امر است که آیه های قرآنی پیش از آنکه بر رسول خدا (ص) نازل شوند در لوحی محفوظ نگاشته شده بودند و ملائکه وحی آن ها را با خود می آوردند. الواحی که گرانقدر و ارزشمند هستند.
برخی نیز بیان کردند که مقصود از واژه صحف آمده در این آیه، کتب پیامبران قبلی است. ظاهرا این معنا با آیه های قبل و بعد سازگاری ندارد.
بعضی نیز آن را به معنای لوح محفوظ گرفته اند که آن هم مناسب به نظر نمی آید چرا که کلمه «صحف» به شکل جمع در ارتباط با عبارت «لوح محفوظ» استفاده نشده است.
در ادامۀ آیات خداوند متعال می فرماید: این صحائف ، والاقدر و مطهر هستند.
مقصود این است که این صحف بالاتر از آن هستند که ید نااهلان به سمت آن دراز گردد و یا توانایی تحریف آن ها را داشته باشند. همچنین پاک تر از آن هستند که دست نا اهلان آن ها را آلوده نماید و از هر نوع تناقض، شک و شبهه در امان بوده و پاک می باشند.
از تمامی این ها گذشته، آیات الهی مطابق با آیات پانزدهم و شانزدهم سوره در دست سفیرانی است که والا مقام، فرمانبردار و نیکوکار هستند (بایدی سفرة، کرام بررة)
کلمه «سفرة» بر وزن «طلبه» جمع سافر از مادۀ سفر بر وزن قمر است و در اصل به معنی پرده برداری از چیزی است. به همین دلیل به افرادی که در میان اقوام رفت و آمد می کنند تا مشکلاتشان را حل و فصل نمایند و از آنچه مبهم است پرده برداری کنند، سفیر می گویند (به فرد نویسنده نیز سافر گفته می شود زیرا پرده از مطلبی بر می دارد).
پس مقصود از «سفره» در این آیه ملائکه الهی است که سفیران وحی یا کاتبان آیه های او هستند. برخی گفته اند: مقصود از واژه «سفرة» حافظان، قاریان و کاتبان قرآن کریم و علما و اندیشمندانی هستند که آیات را در هر زمانی از دستبرد شیاطین در امان می دارند. اما خب چنین تفسیری دور به نظر می آید زیرا در این آیه ها حرف از زمان نزول وحی و دوران رسول خدا (ص) است نه آینده.
البته در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است: آن کس که حافظ قرآن است و به آن عمل نماید با سفیران بزرگوار فرمانبردار الهی خواهد بود. این حدیث به خوبی نشان می دهد که حافظان و عاملان و مفسران قرآن در ردیف سفرة هستند و خود آن ها نمی باشند. در هر صورت می توان چنین استنباط کرد که همه افرادی که در مسیر حفظ قرآن و احیا نمودن آن تلاش می کنند جایگاهی والا همچون آن فرشتگان «سفرة» دارند.
کلمه «کرام» جمع کریم است که در معنای عزیز و بزرگوار است و به عظمت ملائکۀ وحی در نزد خداوند و مقام والای آن ها اشاره دارد. البته گاهی گفته می شود که این تعبیر به پاک و مبراء بودن آن ها از هر نوع معصیت و گناه همچون آنچه که در آیه های 26 و 27 سوره انبیاء آمده، اشاره دارد.
کلمه «بررة» جمع کلمه «بار» است و از ماده «بر» گرفته شده است که در معنای وسعت و گستردگی است. به همین منظور است که صحراهای گسترده را «بَر» می گویند. در واقع به سبب آنکه افراد نیکو کار وجودی وسیع دارند و برکاتشان به دیگران می رسد به آن ها «بار» می گویند.
البته مقصود از نیکوکاری در آیه شانزدهم سوره اطاعت فرمان الهی و پاکی از گناه است.
پس خدای متعال ملائکه وحی را به سه ویژگی وصف نموده است:
- آن ها حاملان وحی و سفیران هستند.
- به طور ذاتی عزیز و گران مایه می باشند.
- آن ها اعمال پاکی دارند، فرمانبردار بوده و نیکوکار هستند.