تفسیر سوره عبس – بخش اول

سوره عبس، سوره ای با 42 آیه کوتاه است که در شهر مکه بر پیامبر (ص) نازل شده است. این سوره از لحاظ ترتیب نزول بیست و چهارمین سوره است که بعد از سوره قدر و قبل از سوره نجم آمده است. سوره عبس به سوره «سَفَرة» معروف است و خداوند در آن به معاد، رخدادهای دهشناک قیامت و فرجام اهل ایمان و اهل کفر در آن روز اشاره کرده است. همچنین حق تعالی در برخی آیات این سوره از نعماتی که به آدمی ارزانی داشته سخن می گوید و به کفران و ناشُکری او در برابر این نعمات می پردازد.

آیات اول تا دهم سوره

عَبَسَ وَتَوَلَّىٰ ﴿١﴾ أَن جَاءَهُ الْأَعْمَىٰ ﴿٢﴾ وَمَا يُدْرِ‌يكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّىٰ ﴿٣﴾ أَوْ يَذَّكَّرُ‌ فَتَنفَعَهُ الذِّكْرَ‌ىٰ ﴿٤﴾ أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَىٰ ﴿٥﴾ فَأَنتَ لَهُ تَصَدَّىٰ ﴿٦﴾ وَمَا عَلَيْكَ أَلَّا يَزَّكَّىٰ ﴿٧﴾ وَأَمَّا مَن جَاءَكَ يَسْعَىٰ ﴿٨﴾ وَهُوَ يَخْشَىٰ ﴿٩﴾ فَأَنتَ عَنْهُ تَلَهَّىٰ ﴿١٠﴾

شأن نزول سوره عبس

پیش از پرداختن به تفسیر آیاتی از سوره عبس لازم است اشاره ای به شأن نزول این سوره کرد. اگر چه در مطلب «معرفی سوره عبس» به شأن نزول پرداخته شد اما برای درک تفسیر بیان دوباره آن الزامی است.

آیات اول تا دهم سوره نشان دهندۀ این امر هستند که خداوند شخصی را مورد عتاب قرار داده است . شخصی که افراد ثروتمند و غنی را بر شخص روشن دل حق طلبی مقدم داشته است. در اینکه شخص مورد عتاب کیست اختلاف نظر وجود دارد.

آنچه شهرت دارد این است که گروهی از سران قریش به نزد پیامبر (ص) رفتند و رسول خدا (ص) مشغول تبلیغ دین و دعوتشان به اسلام بود. حضرت این امید را داشت که سخنانش در قلوب آن ها تاثیر می گذارد. در این هنگام شخص روشن دل حقطلبی به نام عبدالله بن ام مکتوم که از نظر مالی ندار بود وارد مجلس شد و از رسول خدا (ص) خواست تا برای او آیه هایی از قرآن را تلاوت نماید و به او آموزش دهد. عبدالله مدام درخواست خود را تکرار می کرد چرا که او متوجه نبود حضرت با چه کسانی در حال حرف زدن بود. او آنقدر سخن پیامبر (ص) را قطع کرد که حضرت ناراحت شده و آثار ناراحتی در صورت مبارک ایشان هویدا شد و در دل گفت: این سران عرب پیش خود می گویند پیروان محمد (ص) روشندلان و برده ها هستند و در ادامه از عبدالله روی برگرداند و به سخن خود با آن گروه ادامه داد. در این زمان بود که آیه های این سوره نازل شد و حضرت مورد عتاب قرار گرفت. پس از این اتفاق عبدالله همواره توسط رسول خدا (ص) گرامی داشته می شد …

شأن دیگری که بیان شده این است که این آیه ها درباره فردی از بنی امیه است که کنار پیامبر نشسته بود. در همان حین عبدالله بن ام مکتوم وارد مجلس می شود . آن مرد زمانی که چشمش به عبدالله می افتد خود را جمع می کند، گویی که قرار است آلوده شود و قیافه خود را در هم کشید و روی خود را برگرداند که در آن هنگام آیه های سوره عبس در عتاب آن مرد نازل شدند (این شأن در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است).

البته لازم است یادآور شد که در آیات مرتبط با شأن نزول چیزی که صراحتا نشان دهد که مقصود رسول خدا (ص) است وجود ندارد و تنها چیزی که می تواند قرینه ای بر این معنا تلقی شود خطاب هایی است که در آیه های هشتم تا دهم سوره آمده اند. آنجا که خداوند می فرماید: آن که همواره (برای شنیدن آیات الهی) به سرعت سراغت می آید و از خداوند می ترسد، تو از آن غافل می گردی!

این چیزی است که پیش از هر شخصی درباره رسول خدا (ص) می تواند صدق نماید.

اما بر اساس گفته محقق بزرگ سید مرتضی قرائنی در این آیه ها موجود است که نشان دهنده این موضوع هستد که مقصود شخص پیامبر نیست از جمله صفت عبوس بودن که از خصائل انبیاء به ویژه رسول خدا (ص) نیست. همچنین رسول خدا (ص) دارای خُلقی عظیم است از این رو پرداختن به اغنیاء و غفلت از فقرای حق طلب از ایشان دور است (برای مطالعه بیشتر به تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی مراجعه کنید).

تفسیر آیات یک تا ده سوره

بر اساس آنچه که در بخش شأن نزول بیان شد، تفسیر آیات را شروع می کنیم.

در آیه های اول آمده است: چهره در هم کشید و روی برگرداند (1) از این که نابینایی به سراغش آمده بود (2) و تو چه میدانی! شاید که او در جستجوی ایمان، پاکی و تقوی است؟ (3) یا از شنیدن کلام حق متذکر گردد و این تذکر به حالش سودمند باشد (4)

مقصود این است که اگر کاملا پاک و با تقوا نشود حداقل از تذکر پند گرفته و بیدار گردد و این بیداری در او به طور اجمالی تاثیر می گذارد. در ادامه خداوند عتاب را ادامه داده و می فرماید: ولی آنکس که خود را بی نیاز می داند (5) تو به او روی می آوری و توجه می کنی! (6)

در اینجا معنا و مفهوم این است که تو اصرار به هدایت (آن فرد که بی نیاز و غنی است) او داری. و این در حالی است که خود او گرفتار غرور، ثروت و خودخواهی واقعی است. غروری که طغیان و سرکشی را باعث است (در آیات ششم و هفتم سوره علق به غنی و رابطه اش با طغیان اشاره شده است).

در ادامه خداوند می فرماید: در حالی که اگر او (مسیر تقوا را در پیش نگیرد ) خود را پاک نسازد (ایمان نیاورد) بر تو چیزی نیست (7)

وظیفه تو ابلاغ رسالت است ؛ حال خواه پند گیرند یا نه. پس به سبب چنین افرادی نمی توانی شخص روشن دل حق طلبی را نادیده گرفته یا آزرده نمایی هر چند هدفت هدایت این افراد طغیانگر است.

حضرت حق دوباره عتاب را آغاز کرده و به شکل خطاب می فرماید: و اما کسی که به سراغت می آید و برای هدایت و پاکی سعی می کند (8) و از خداوند ترسان است (9)

همین خشیت الهی یا همان ترس از خداوند سبب شده که او به سراغ تو بیاید تا حقایق بیش تری را شنیده و به کار بندد و خویشتن را پاک و پاکیزه نماید.

و در ادامه آمده است: تو از او غافل شده و به دیگری می پردازی (10)

تعبیر «انت» به این اشاره دارد که همچون تویی شایسته نیست از چنین شخص حق طلبی لحظه ای غفلت نمایی و به دیگری بپردازی هر چند که هدف تو نیز هدایت آن ها (دیگرانی که غنی و بی نیاز و سرکشند) است. زیرا در محاسبه اولویت ها، اولویت برای گروه مستضعف پاکدل است.

در هر صورت خواه این عتاب و خطاب به پیامبر اکرم (ص) باشد یا غیر او این واقعیت بزرگ را بیان می کند که اسلام برای پویندگاه طریق حق به ویژه از طبقه مستضعف احترام ویژه ای قائل است. همچنین به عکس در مقابل آنان که به سبب وفور نعمات مست و مغرور گشته اند موضع گیری تند و خشنی دارد تا جایی که خداوند راضی نمی شود به جهت پرداختن به آنان کم ترین ملالی به قشر مستضعف برسد.

البته که دلیل آن روشن است، چرا که همواره این گروه پشتیبان مخلص اسلام و فریاد رس پیشوایان بزرگ دین در مشکلات بودند. آنان ایثار گر میادین نبرد هستند.

در این باره از امام علی علیه السلام خطاب به مالک اشتر نقل شده که می فرمایند: و همانا ستون دین، سرمایه اجتماع مسلمانان، نیروی ذخیره در مقابل دشمنان، تنها همین توده مردم هستند؛ لذا می بایست به سخنانشان گوش دهی و علاقه خویش را به آنان معطوف داری.

• تلاوت ترتيل «سوره عبس» با صدای استاد محمد جبرئیل

دانلود