در حکمت 69 نهج البلاغه امام علی علیه السلام به زیبایی و در جمله ای کوتاه از رضایت و قناعت به سرنوشت سخن می گوید. ایشان می فرماید: اگر که آن چه می خواهی نبود و مُیسرت نگشت به هر حال که هستی، قناعت کن. حضرت در این عبارت در واقع دستوری که مایه آرامش است را به افراد ناکام در رسیدن به اهداف و مقصودشان می دهد و به آن ها می گوید که نگرانی به دل خویش راه ندهند.
البته برای آن تفاسیر متعددی ذکر شده است که در ادامه و با استنباط به شرح نگاشته شده در کتاب پیام امیر مومنان از آیت الله مکارم شیرازی، به آن ها خواهیم پرداخت.
حکمت 69 نهج البلاغه
وَ قَالَ [عليه السلام] إِذَا لَمْ يَكُنْ مَا تُرِيدُ فَلَا تُبَلْ مَا كُنْتَ
شرح حکمت
همانگونه که بیان شد، برای این حکمت تفاسیر فراوانی گفته شده است. اکثریت شارحان نهج البلاغه بر این باور هستند که این حکمت به آنچه در آیۀ 23 سوره حدید آمده اشاره دارد. در ابتدای آن آیه خداوند متعال می فرماید: «لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَىٰ مَا فَاتَكُمْ …»؛ این بدان سبب است که به خاطر آنچه که از دست داده اید، تاسف نخورید …
به این معنا که وقتی (پس از تلاش) به مقصد یا هدف خویش نرسیدی ناراحت و اندوهگین نباش زیرا اگر که مقصود مادی و دنیوی است که برای آن بقایی نخواهد بود و فانی می شود و اگر غایت معنوی است بدون شک خدای متعال برای لحظه به لحظه تلاش در این مسیر پاداشی معین کرده است.
البته برخی همچون «محمد عبده» معتقدند که مقصود این است که اگر به هدف خود نرسیدی از تلاش دست نکش و به سخنان دیگران بی اعتنا باش.
بعضی نیز بیان کردند که مقصود از این حکمت آن است که اگر به هدف خود دست نیافتی به همان حالی که هستی راضی باش تا از مقام و مرتبه ات در نزد خدای متعال کاسته نشود.
و اما تفسیر دیگری که گفته شده و به نظر می آید از برخی جهات مناسب تر است، این است که اگر به مقصود خود دست پیدا نکردی به هر شکل باشی تفاوتی ندارد. مانند این که شخصی هدفش را زندگی در شهر A و رسیدن به موفقیت در آن گفته است. حال که نتوانسته است به زندگی در شهر A دست پیدا کند چه تفاوتی می کند که در شهری دیگر باشد چرا که همه شهرها نسبت به خواسته او یکسان هستند و لازم نیست در این باره سخت گیری نماید. در حقیقت این مشابه به چیزی است که مرحوم علامه شوشتری در شرح نهج البلاغه آورده است. ایشان در شرح این حکمت آورده بودند که زنی فقط یک پسر داشت و از دنیا رفت. پس آن مادر گفت: من می خواستم فرزندم زنده بماند حالا که از دنیا رفت هر شخص دیگری میخواهد پس از او زنده بماند یا نماند.
در آخر باید گفت که یک عبارت واحد می تواند معانی مختلفی داشته باشد. برای این حکمت نیز چنین است و این احتمال وجود دار که تمام تفاسیر گفته شده در حکمتی که امام فرموده است، جمع باشند.
بیان دو تفسیر دیگر برای این حکمت
- شرح این میثم بحرانی
این کلام امام بدان معناست که هر گاه در امری به هدف خویش نرسیدی در هر حالی که نسبت به آن امر هستی، اهمیت نده. مفهوم جلوگیری از اهمیت دادن و افسوس نسبت به اموری است که صورت نگرفته اند. با این شرح که افسوس برای نائل نشدن به مقصود موجب غم می شود و این در حال حاضر ضرری است که هیچ سودی ندارد. پس مرتکب شدن به آن از نادانی و جهالت است.
- جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید
در این کتاب آمده است که شرح این حکمت بر گروهی از مردم دشوار شده است و گفته اند که مشهور کلام حکیمان این است که چون آنچه می خواهی نیست همانی را بخواه که هست. یعنی اگر که زمانه با تو نساخت تو با زمانه بساز. و معنای کلام امام علی که فرمودند: «بدان نگاه نکن که چگونه بودی» آشکار نیست و آنها مقصود امام را درک نکردند. مقصود امام این است که اگر آنچه که می خواهی نبود، ناراحت نشو و به آن بی اعتنا باش و از اینکه غایت تو برآورده نشده است و از آن محروم شدی، نا امیدی به دل خود راه نده.
این حکمت همانند کلامی دیگر از مولای متقیان است. آن جا که فرمودند: «بر آنچه که از نعمت دنیوی که از دست می دهی غم بسیار نخور». البته که این کلام نظیر کلام الهی است (بدون شک سخن ولی خدا، برگرفته از کلام خدای متعال است) آنجا که می فرماید: برای آنچه که از دست می دهید غم نخورید.
در عین حال حضرت سخن خود را مؤکد ساخته و بیان فرموده که به هر صورت که باشی غم مخور و اگر آنچه را که آرزو داشتی از دست دادی به هر حال که باشی غمگینش مشو. اعتنایی به روزگار نکن و اگر که تو را از آرزویت ناامید کرد و با خواسته تو به عکس رفتار نمود، غمی به دل راه مده و این حال سَبُک شمردن روزگار را در تمامی احوال در نظر بگیر.
- تلاوت ترتیل آیه 23 سوره حدید – شاطری ابوبکر
لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَىٰ مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ ۗ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ
این بخاطر آن است که برای آنچه از دست داده‌اید تأسف نخورید، و به آنچه به شما داده است دلبسته و شادمان نباشید؛ و خداوند هیچ متکبّر فخرفروشی را دوست ندارد!