در حکمت 68 نهج البلاغه آمده است: پاکدامنی زینت فقر است و شُکرگذاری زیور غِنا یا همان توانگری است. امام علی علیه السلام در این عبارت کوتاه به زینت یا همان آرایش فقر و غِنا اشاره کرده است. اما چرا پاکدامنی برای فقر انتخاب شده است و سپاسگزاری برای توانگری؟ در ادامه به شرح این حکمت بر اساس آن‌چه که آیت الله مکارم شیرازی بیان فرموده‌اند خواهیم پرداخت.
حکمت 68 نهج البلاغه
وَ قَالَ (علیه السلام): الْعَفَافُ زِينَةُ الْفَقْرِ، وَ الشُّكْرُ زِينَةُ الْغِنَى
شرح حکمت شصت و هشتم
در پاسخ به سوال ابتدایی متن باید گفت:
شخص فقیر همواره در معرض آفات گوناگون است. اظهار کردن نیاز همراه با خواری، دست درازی کردن به سمت مال حرام، ناشُکری نمودن تنها برخی از این آفات هستند. اما اگر این شخص خویشتن داری پیشه کند و دست نیاز به سمت لئیمان دراز ننماید و عزت نفس خویش را مخدوش نکند، نه به حرام آلوده می‌گردد و نه زبان به ناسپاسی باز خواهد کرد. پس عفت که در معنای خویشتن داری است، زیوری برای فقیران است. خدای متعال در آیه 273 سوره بقره می‌فرماید: (بخشش و انفاق شما به ویژه باید) برای فقیرانی باشد که در راه خدا در تنگنا قرار گرفته‌اند (از وطن خویش برای شرکت در میدان جهاد آواره گشته‌اند و در تامین مایحتاج زندگی مانده‌اند) آنان قادر نیستند (برای بدست آوردن روزی) مسافرت کنند و از شدت خویشتن داری افرادی که ناآگاه هستند آنان را بی نیاز می‌دانند ولی آنها را از چهره‌های آنان می‌توانی بشناسی، آنها هیچ گاه به اصرار از کسی چیزی طلب نمی‌کنند.
در واقع این همان عفتی است که مولا علی علیه السلام به آن اشاره کرده است. البته به این امر باید توجه کرد که عفت معنای خاص و عام دارد. معنی خاص آن پاکدامنی در برابر آلودگی‌های جنسی است و معنی عام آن هر نوع خویشتن داری در مقابل گناه و امور زشت، دون و ناپسند است.
در حدیثی دیگر از حضرت که در کتاب غرر الحکم ذکر شده، آمده است: آن که عفت پیشه نماید بار گناهان او سبک شده و قدر و جایگاهش در نزد خداوند فزونی یابد.
و اما درباره توانگری که بهترین زینت آن سپاس از خدای متعال گفته شده است باید گفت:
اغنیا نه تنها شُکر لفظی بلکه سپاسگزاری عملی را نیز باید به جای آورند. آنان می‌بایست به نیازمندان کمک کرده و در کارهای نیک و عام المنفعه مشارکت کنند. به آنان که وام می‌خواهند وام دهند و دست آنان که نیازمند هستند اما صورت خود را با سیلی سرخ نگه داشته‌اند را به صورت پنهانی بگیرند. آنها بدین شکل زندگی خود را به بهترین زیور مزین کرده‌اند. این افراد نه تنها در نزد خداوند آبرو دارند بلکه در میان مردم نیز آبرو و شخصیت خواهند داشت.
حال اگر فرد توانگر طغیان نموده و به دیگران کمک نکند و به شهوات آلوده گردد، در نظر افراد منفور می‌شود.
ناگفته نماند که تمامی افراد موظف به سپاسگزاری هستند اما این کار برای آنان که نعمت بیشتری شامل حالشان گشته است، زیبنده‌تر است.
شُکر و سپاس را چه خوب است که از انبیاء و اولیاء الهی آموخت. همه آنها در هر مقام و جایگاهی با هر مقدار نعمتی که داشتند سپاس خدا را به جای می‌آوردند. به عنوان مثال حضرت سلیمان (ع) آن هنگام که مشاهده کرد آصف بن برخیا توانست تخت بلقیس را در یک چشم به هم زدن جا به جا کند فرمود: «هذا من فضل ربی …» یعنی این نعمت را خدا از فضل خود به من عطا کرده است تا به وسیله آن مرا آزمایش نماید که آیا شُکر او را به جای خواهم آورد یا کفر پیشه خواهم کرد.
ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که شُکر نعمت نعمتت افزون کند و این قطعا از کلام الهی و سخن اولیاء گرفته شده است آن‌جا که رسول خدا (ص) می‌فرماید: خداوند درب شُکر گزاری را بر کسی باز نکرد که زیادی نعمت را از او باز دارد[1].
منبع:
[1] کافى، ج 2، ص 94، ح 2.
- تلاوت تحقیق آیه 273 سوره بقره – کریم منصوری
لِلْفُقَرَاءِ الَّذِينَ أُحْصِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا ۗ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ
(انفاقِ شما، مخصوصاً باید) برای نیازمندانی باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته‌اند؛ (و توجّه به آیین خدا، آنها را از وطنهای خویش آواره ساخته؛ و شرکت در میدانِ جهاد، به آنها اجازه نمی‌دهد تا برای تأمین هزینه زندگی، دست به کسب و تجارتی بزنند؛) نمی‌توانند مسافرتی کنند (و سرمایه‌ای به دست آورند؛) و از شدّت خویشتن‌داری، افراد ناآگاه آنها را بی‌نیاز می‌پندارند؛ امّا آنها را از چهره‌هایشان می‌شناسی؛ و هرگز با اصرار چیزی از مردم نمی‌خواهند. (این است مشخّصات آنها!) و هر چیز خوبی در راه خدا انفاق کنید، خداوند از آن آگاه است.