تفسیر سوره انفطار – بخش سوم
در ادامه مطلب «تفسیر سوره انفطار – بخش دوم» که در آن دو آیه چهارم و پنجم سوره تفسیر شدند، به تفسیر آیاتی دیگر از این سوره خواهیم پرداخت. در پنج آیه نخست خداوند متعال از رخدادهای وحشتناک و سختی که در آستانه روز معاد سخن به میان آورد. حال و در آیات مورد بحث خداوند در جهت بیداری انسان از خواب غفلت و توجه او به مسئولیت‌هایی که در مقابل خدای متعال دارد، ابتدا او را با استفهام توبیخی شدید همراه با رأفت مخاطب قرار می‌دهد. سپس به گوشه‌ای از کَرَم و لطفش به آدمی اشاره می‌کند.
آیه 6 سوره انفطار
يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ
تفسیر آیه ششم
خداوند متعال در آیه ششم سوره انفطار میفرماید: ای انسان چه چیز تو را از پروردگار بخشنده‌ات غافل نموده و در برابرش جسور و مغرور کرده است؟ (یا ایها الانسان ما غرک بربک الکریم).
در این آیه خداوند متعال عنوان انسانیت را که برتری آدمی بر دیگر خلایق است را به او یادآور شده و با همان عنوان او را مخاطب می‌سازد. سپس او را در مقابل خداوندگاری قرار می‌دهد که هم پروردگار است و هم بخشنده. خداوندی که او را به اقتضای بخشندگی خود همواره حمایت می‌کند و تربیت و تکامل او را عهده‌دار است بدون آن‌که از او انتظاری داشته باشد و عوضی از او دریافت نماید. خطاهایش را نادیده گرفته و با کرم خود او را می‌بخشد.
حال که اینگونه است آیا شایسته است که چنین مخلوقی در برابر چنان خدایی جسور و مغرور گردد؟ یا لحظه‌ای از او غفلت کند و در انجام امر او که ضمانتی برای سعادتش است کوتاهی نماید؟
در حدیثی از رسول اکرم (ص) که در ارتباط با این آیه است آمده که در زمان تلاوت این آیه حضرت فرمود: جهل و نادانی‌اش او را مغرور ساخته است.
و بر این اساس آشکار می‌شود که هدف این است که با تکیه بر موضوع روبوبیت و بخشندگی خداوند غرور و غفلت آدمی در هم شکند آن چنان که برخی گمان می‌کنند هدف تلقین انسان در زمینه عذرخواهی او خواهد بود که در پاسخ بگوید: (خداوندا) بخشش و کرمت من را مغرور کرد. از فیضل بن عیاض سوال شد که اگر خدای متعال در روز جزا تو را به حضور بخواند و از تو سوال کند: چه چیز تو را در برابر خداوند بخشنده، مغرور ساخت (ما غرک بربک الکریم)، جوابت چیست؟ فیضل گفت: در پاسخ می‌گویم: پرده‌هایی که بر معاصی و گناهان من انداخته بودی من را غافل و مغرور نمود.
البته در تفسیر نمونه با بیان این موارد گفته شده که این‌ها متناسب با مفهوم آیه نیستند و در جهت مخالف هدف اصل آیه می‌باشند. هدف آیه در هم شکستن غرور است و بیداری آدمی نه پرده‌ای بر پرده‌های غفلت انداختن!
پس سزاوار نیست که آیه را از هدف اصلی خود منحرف نمود و در جهتی کاملا مخاف نتیجه گرفت.
واژه «غرک» از غرور است و در اصل به معنای غفلت در زمان بیداری است. البته به غفلت در زمانی که آدمی نباید غفلت نماید نیز اطلاق می‌گردد. غفلت گاهی سر چشمه جسارت و خود برتربینی است به همین دلیل غرور به این معنی تفسیر شده است. شیطان نیز به همین دلیل غرور (بر وزن شرور) خوانده شده است چرا که او آدمی را با وسوسه‌های خود فریب داده و مغرور می‌کند.
برای واژه کریم تفاسیر مختلفی ذکر شده‌اند. برخی کریم را بخشنده‌ای گفته‌اند که تمامی اعمال او احسان است و هرگز با بخشش خود منتظر کسب سود نیست. برخی بیان نمودند که کریم شخصی است که متاع کم را قبول می‌کند و بهای زیادی در مقابل آن پرداخت می‌کند. اما حقیقت این است که تمامی این‌ها در مفهوم کریم اگر که در حد اعلی آن باشد نظیر کرامت خداوند، جمع خواهند بود. در کَرَم خداوند اشاره به این امر کافی است که او به عفو گنهکار راضی نمی‌گردد. او گناهان گنهکار را برای آنان که سزاوار هستند به حسنات مبدل می‌سازد.
از حضرت علی (ع) در تفسیر این آیات نقل شده که می فرمایند:
این آیه کوبنده‌ترین دلیل در برای شنونده است و عذری قاطع برای آدم مغرور؛ آن که جهالت و نادانی او را بی پروا کرده است. حق تعالی میفرماید: ای انسان چه چیزی تو را در انجام گناه و معصیت بی پروا کرد و چه چیز تو را در برابر حق تعالی مغرور نمود و چه چیز باعث شد که تو به هلاکت خود علاقمند گردی؟
این بیماریت بهبودی ندارد؟ این خواب تو به بیداری منجر نمی‌شود؟ چرا آن مقدار که به دیگران رحم می‌کنی به خود رحم نمی‌نمایی؟ تو هر زمان کسی را در آفتاب سوزان مشاهده کنی بر او سایه می‌افکنی و هر زمان مریضی ببینی که درد او را ناتوان نموده بر او گریه می‌کنی، پس چه چیزی است که تو را بر بیماری‌ات صبور کرده است؟ بر مصیبت شکیبا ساخته و از ترحم و گریه بر خویش تسلیت داده است؟ این در حالی است که عزیزترین فرد در نزدت خود تو هستی. چگونه است که ترس از بلا تو را شب هنگام بیدار نساخته است با اینکه در معصیت او غوطه ور هستی و تحت سلطه و فرمان او قرار داری.
بیا و این بیماری که همان غفلت از یاد خدا است را با داروی تصمیم و عزم راسخ مداوا نما. این خواب غفلتی که چشمان تو را پُر کرده است را با بیداری برطرف کن. بیا و فرمانبردار خدای متعال باش و با یادش مانوس شو. قشنگ تصور کن که در آن هنگام که تو در خواب غفلت از خدا بودی او با اعطای نعمت تو را مورد عنایت خویش قرار داد. تو را به سمت عفو و بخشش خود می‌خواند و تو را تحت پوشش فضل و برکت خود قرار می‌داد. این در حالی است که تو به دیگران رو کردی و از او رویگردان شده‌ای، بزرگ است خدایی که با این قدرت عظیم، کریم است ولی تو با این میزان حقارت و ضعف چه اندازه بر معصیتش جسوری.
- تلاوت سوره مبارکه انفطار با صدای احمد ابوالقاسمی