حکمت 88 نهج البلاغه سخنی دیگر از امیر مومنان علی علیه السلام است که در ارتباط با مسیر در امان ماندن از عذاب الهی می باشد. امام می فرماید: بر روی زمین دو امان از عذاب الهی بود؛ یکی از آن ها از روی زمین برداشته شد و دیگری پا بر جا می باشد؛ پس به آن تمسک کنید. و اما امانی که برداشته شد پیامبر (ص) بود و امانی که باقی است استغفار است. خداوند متعال می فرماید: تا آن زمان که تو در میان آنان هستی خداوند آن ها را عذاب نمی دهد و تا آن هنگام که از خداوند آمرزش می خواهند خدای عز و جل آنان را عذاب نمی دهد(كَانَ فِي الْأَرْضِ أَمَانَانِ مِنْ عَذَابِ اللَّهِ وَ قَدْ رُفِعَ أَحَدُهُمَا، فَدُونَكُمُ الْآخَرَ، فَتَمَسَّكُوا بِهِ؛ أَمَّا الْأَمَانُ الَّذِي رُفِعَ فَهُوَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله)، وَ أَمَّا الْأَمَانُ الْبَاقِي فَالاسْتِغْفَارُ؛ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى “وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ ما كانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ[1]). برای این حکمت نیز همچون دیگر حکمت های منقول شرحی وجود دارد که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد.
شرح حکمت 88 نهج البلاغه
حضرت علی علیه السلام در این حکمت از دو امان و وسیله رهایی از عذاب خدا با استنباط از قرآن کریم سخن به میان آورده است. او رسول خدا (ص) و استغفار را این دو وسیله معرفی کرده است که یکی از آن ها دیگر در میان ما نیست و دیگری استغفار است که تا ابد الدهر در میان ما است.
سید رضی در این باره می گوید: استنباط حضرت نمونه ای از بهترین کاربردها و لطیف ترین استنباط ها از آیه های قرآن است. زمانی که عقلانی به این موضوع نگاه می کنیم آنچه را که امام استنباط کرده متوجه خواهیم شد. رسول خدا (ص) بر اساس آیه 107 سوره انبیاء برای همه عالمیان رحمت است؛ پس چگونه می شود که رحمتی به این عظمت در جهان و میان امت باشد و خداوند متعال آنان را عذاب نماید.
علاوه بر این، استغفار و طلب آمرزش از وسایل جلب رحمت الله تعالی است چرا که خود بنده هایش را به استغفار دعوت می نماید و به آنان وعده غفران داده است و این وعده در آیه 53 سوره زمر کاملا مشخص است آنجا که خداوند به بنده های اسراف کار خود در گناه می گوید از رحمتش مأیوس نگردند زیرا که او تمامی گناهان افراد توبه کار را می بخشد چرا که ایشان آمرزنده و مهربان هستند.
پس بعد از رحلت حضرت رسول اکرم (ص)مسلمانان می توانند خود را با وسیله ای به نام توبه و استغفار از عذاب الهی در امان نگاه دارند. در واقع حضرت با چنین استنباطی مسیر را به آنان نشان داده و بر آن تاکید کرده است.
با استغفار نه تنها می توان از عذاب الهی در امان بود بلکه با آن درب های رحمت، سعادت و نعمت به روی آدمی گشوده می شود. همانطور که در آیات دهم تا دوازدهم سوره نوح آمده است: از پروردگار خود طلب آمرزش کنید همانا او بسیار آمرزنده است؛ او باران های پُر برکت آسمان را پیاپی بر شما می فرستد و به شما با اموال و فرزندان بسیار کمک کرده و باغات سرسبز و رودهای جاری را در اختیارتان قرار می دهد.
در فی ضلال نهج البلاغه از مغنیه چنین آمده که ضمیر در واژه «لیعذبهم» به اهالی مکه اشاره دارد و مقصود از استغفار در آیه مورد بحث در این حکمت ترک شرک به خدا و روی آوردن به دین مبین اسلام است؛ از این رو معنی آیه این است که خداوند اهل مکه را تا زمانی که پیامبر در بین آن ها می باشد عذاب نمی کند و پس ا او نیز اگر به رسالت او ایمان بیاورند مورد کیفر و مجازات قرار نمی گیرند.
چنین به نظر می آید که مرحوم مغنیه در شرح مفهوم آیه را محدود نموده است چون که ظاهر آیه با آنکه سوره انفال جزو سور مدنی است، همه مسلمانان را شامل می شود و تنها به طیف خاصی اشاره ندارد. همچنین استغفار معنای گسترده ای دارد که همه گناهان را در بر می گیرد و این از آیه های قرآن روشن است که اقوام گذشته تنها برای شرک مورد عذاب نبودند همچون قوم لوط که به سبب فعل بدشان عذاب شامل حالشان شد.
قابل ذکر این که در آیه سی و چهارم سوره انفال خداوند عز و جل به این امر اشاره می کند که چرا خداوند آنان را مجازات نکند با این وجود که آن ها (مومنان را از پرستش خدا در کنار) مسجد الحرام باز می دارند در حالی که سرپرستشان نیستند، سرپرست آن ها تنها پرهیزگارانند و …
ابن ابی الحدید و برخی دیگر چنین گمان کردند این آیه از سوره در سال ششم هجری که به سال حدیبیه شهرت دارد و کفار مکه مانع زیارت خانه خدا توسط پیامبر شده اند نازل شده است و بعدها و در زمان جمع آوری قرآن در این قسمت از قرآن قرار داده شده است.
این کلام از دو سو می تواند اشتباه باشد. اول اینکه ممانعت مشرکان از زیارت خانه خدا تنها به سال 6 هجری ختم نشده بود. دوم اینکه قرآن کریم در دوران پیامبر به این شکل کنونی جمع آوری شد و اصحاب بر رسول خدا (ص) خواندند.
منبع
- تلاوت ترتیل آیه 107 سوره انبیاء – سعد الغامدی
وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ