الغیبه تالیف محمد بن حسن بن علی بن حسن مشهور به شیخ طوسی از فقهای شیعه و محدثان به نام است. این کتاب درباره غیبت حضرت مهدی (عج) است و دارای هشت فصل می باشد و دیدگاه های شیعه را درباره امام دوازدهم مطرح نموده و به شبهات و اشکالاتی که در ارتباط با غیبت مطرح گردیده با دلایل قرآنی، روایی و عقلی جواب داده است. در راستای کسب اطلاعات درباره محققان حوزه مهدویت قصد داریم در این مطلب به زندگی شیخ طوسی بپردازیم.
خلاصه ای از زندگی شیخ
شیخ طوسی و شیخ الطائفه دو لقبی است که به کاتب کتاب الغیبه داده شده است. محمد بن حسن محدث قرن پنجم هجری قمری، در ماه رمضان سال 385 هجری قمری در شهر طوس خراسان دیده به جهان گشود. او کودکی و نوجوانی خود را در ایران گذراند و در سن 23 سالگی به عراق رفت. او شاگرد محدثان، فقیهان و اندیشمندانی همچون شیخ مفید، حسین بن عبیدالله غضائری، ابن حاشر بزاز، ابن ابی جید، ابن الصلت بود و محضر سید مرتضی (شریف مرتضی) را درک کرد.
شیخ طوسی پس از کسب علم توسط خلیفه عباسی برای کرسی علم کلام در شهر بغداد انتخاب شد. او شاگردان بسیاری داشت به گونه ای که در میان آن ها 300 تن از علما بودند. شیخ بر این منسب بود تا وقتی که بغداد سقوط کرد و کتابخانه شاپور توسط طغرل در سال 447 هجری قمری سوزانده شد. یک سال پس از سقوط بغداد بین شیعه و اهل تسنن شهر درگیری ایجاد شد که در پی این درگیری و حوادث، خانه شیخ غارت شد و او در نهایت از بغداد به نجف رفت و در آنجا حوزه علمیه نجف را تأسیس کرد. البته گفته اند که حوزه پیش از آن نیز بوده است. شیخ طوسی 12 سال آخر عمر خود را در نجف زندگی کرد.
او در سن 75 سالگی و در تاریخ 22 محرم دار فانی را وداع گفت. شیخ را شاگردانش غسل دادند و او را در خانه اش به خاک سپردند. او وصیت کرده بود که خانه، مسجد شود. پس طبق وصیت او عمل شد و تا به امروز این مسجد به عنوان یکی از مساجد مشهور نجف در محله مشراق شناخته می شود.
اندیشه شیخ طوسی
شیخ طوسی را می توان از سرآمدان مکتب کلامی عقل گرای بغداد دانست. او شیوه استادنش شیخ مفید و سید مرتضی را بیش گرفت و در حوزه های مختلفی از علوم دینی از جمله مهدویت به تالیف کتب پرداخت. او تاثیری دیرپای بر تفکر اندیشمندان شیعی گذاشت. در واقع گفته می شود با تلاش های مداوم شیخ طوسی، اساتید او و دیگرمجتهدان اجتهاد و عقل گرایی در فقه و باورهای تشیع غالب گشته و شیوه اخبارگرایی پس از چند قرن رو به افول رفت. شیخ طوسی را اولین کسی دانسته اند که سبب شده اجتهاد به فقه شیعه وارد شود. او احیاگر علم اصول فقه و اجتهاد است. شیخ طوسی با بهره گیری از شیوه اجتهادی احکام را از روایت ها آن هم مطابق با قواعد اصولی استنباط می کرد.
از دغدغه های شیخ نیز می توان به رفع مسئله تعارض روایت های رسیده از ائمه اطهار علیهم السلام اشاره کرد. او در تالیف هایش نظیر تهذیب احکام و استبصار روایت های متعارض را گردآوری کرده و به تأویل و توجیه تعارضات موجود و استنباط احکام می پرداخت. در حقیقت از ویژگی های اندیشه فقهی شیخ توجه نمودن به فقه تطبیقی با فقه مقارن است.
تبیان شیخ طوسی اولین تفسیر نوشته شیعیان!
کتاب التبیان فی تفسیر القرآن را می توان اولین تفسیر نوشته شیعیان دانست. در این تفسیر همه سوره های قرآن وجود دارند. قبل از تألیف این کتاب شیعیان تنها روایاتی در تفسیر آیات بیان می کردند اما شیخ طوسی این مسیر را ادامه نداد. او به آرا اندیشمندان اهل تسنن و شیعیان توجه می نمود و به نقد و بررسی می پرداخت. در این تفسیر به متون ادبی عرب قبل از اسلام توجه شده و اطلاعاتی درباره لغت های غریب قرآن، اختلاف قرائت و موضوعات فقهی، کلامی و بلاغی آیه ها ارائه شده است.
اساتید و شاگردان شیخ
در آخر به برخی از به نام ترین اساتید و شاگردان شیخ که در زمان خود به فقها و اندیشمندانی به نام بدل شده اند، به عنوان حُسن ختام اشاره می کنیم.
اگر چه اساتید شیخ زیاد بودند اما برخی از مشهورترین آن ها عبارتند از: ابن حاشر، حسین بن عبیدالله بن غضاوری، شیخ مفید و ابن صلت اهوازی
و اما بعضی از شاگردان این فقیه دانا را می توان این افراد دانست: ابی مهاجر نسیفی، شهرآشوب سروی مازندرانی، منصور بن حسین آبی، زین بن داعی حسینی،علی بن عیدالصمد تمیمی سبزواری و …