آیا عبارت «جایز نیست» همان «حرام است» می باشد؟

در احکام دینی از دو عبارت «جایز نیست» و «حرام است» استفاده می شود. سوالی که در این باره پیش می آید این است که دو عبارت یک معنا را می دهند یا هر یک معنای خاصی دارد و جایز نبودن به معنای حرام بودن نیست؟

برای رسیدن به جواب ابتدا به معرفی مختصر احکام تکلیفی و وضعی می پردازیم و در ادامه آراء و نظرات علما را بیان می کنیم.

احکام تکلیفی

احکام تکلیفی به احکام عملی شهرت دارند. این احکام در مقابل احکام اعتقادی قرار دارند. آن ها قوانین و فرامینی در ارتباط با عبادات و معاملات می باشند که وظیفه عملی مکلفان را مشخص می کند. عموما این احکام درباره گفتار، کردار و انجام کارهای مختلف زندگی است. احکام تکلیفی در پنج دسته قرار می گیرند که عبارتند از: احکام واجب، مستحب، حرام، مکروه و مباح.

احکام وضعی

این احکام در مقابل احکام عملی یا همان تکلیفی قرار دارند و اغلب وضعیت یک عمل، عقد و … را از آن رو که صحیح است یا باطل را بیان می کند. این احکام مستقیما وظیفه ای برای شخص مکلف مشخص نمی کند. درباره تعداد این احکام اختلاف نظر است، بعضی سه حکم، برخی پنج حکم و عده ای برای آن 9 حکم را بیان کرده اند. البته برخی بر این باور هستند که محدودیتی برای احکام وضعی نیست و آنچه که از سمت شارع به ما رسیده وجزو احکام تکلیفی نباشد جزو حکم های وضعی به شمار می روند. در واقع این احکام شامل امر و نهی نمی باشند. آن ها وضعیت عبادت، معامله یا یک چیز را شرح می دهند و آن وضعیت است که سبب می شود شخص مکلف کاری را انجام دهد.

در رابطه با احکام وضعی و تکلیفی می توان چنین گفت:

حکم تکلیفی با فعل مکلف ارتباط مستقیم دارد نظیر واجب بودن نماز؛ ولی ارتباطی که میان حکم وضعی و فعل مکلف است غیر مستقیم است همچون احکامی که زوجیت را ایجاد می کند. به همین دلیل برای احکام وضعی ثواب و عقابی نیست. برای احکام وضعی برخلاف حکم تکلیفی شرایط تکلیف شرط نمی باشد به همین دلیل حکم وضعی در ارتباط با کسی که شرایط تکلیف را دارا نیست نیز جاری می گردد.

آرا و نظرات علما

در پاسخ به سوال «میان جایز نیست و حرام است، تفاوت است؟» علما چنین گفته اند:

• آیت الله خامنه ای

در مقام عمل بین آن ها فرقی نیست[1]

• آیت الله مکارم شیرازی

تفاوتی با هم ندارند و تنها تنوع در تعبیر می باشد[2].

• آیت الله سیستانی

درباره احکام فقهی این دو عبارت به یک معنا هستند و تفاوتی با هم ندارند[3]

• مرحوم آیت الله بهجت

در موضوعات احکام فقهی عبارات «جایز نیست» با «حرام است» یک معنا را دارند و تفاوتی با یکدیگر ندارند[4].

در آخر …

در آخر اینکه بر اساس نوع حکم می توان چنین گفت: اگر حکم تکلیفی است «جایز نیست»همان حرمت  و حرام بودن است. اما اگر که حکم وضعی است و برای آن عبارت «جایز نیست» به کار رود معنای آن عدم صحت و عدم ترتب اثر عمل می باشد.

منابع:

[1] س 51 استفتائات رهبری

[2] سایت مکارم دات آی آر

[3] سایت پاسخگو (سوال از دفتر آیت الله سیستانی)

[4] آیت الله بهجت، توضیح المسائل، ضمائم، واژه ها و اصطلاحات فقهی