در ادامه سه مطلب قبلی با عنوان تفسیر سوره عبس که بر گرفته از تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی است به تفسیر آیات دیگری از این سوره مکی با 42 آیه کوتاه می پردازیم. در آیه های بیست و یک تا بیست و سوم خدای عز و جل می فرماید:
ثُمَّ أَمَاتَهُ فَأَقْبَرَ‌هُ ﴿٢١﴾ ثُمَّ إِذَا شَاءَ أَنشَرَ‌هُ ﴿٢٢﴾ كَلَّا لَمَّا يَقْضِ مَا أَمَرَ‌هُ ﴿٢٣﴾
سپس او را می راند و در گور پنهان می ساخت (21) بعد هر زمان بخواهد او را زنده می نماید (22) چنین نیست که او گمان می کند او هنوز امر الهی را اطاعت نکرده است (23)
و اما تفسیر این آیات به شرح زیر است:
تفسیر آیاتی از سوره عبس
در آیه های قبلی که تفسیرشان در مطلب «تفسیر سوره عبس – بخش سوم» ذکر شد خداوند به سهل و آسان ساختن مسیر برای آدمی در جهت رشد و نمو اشاره نمود و از ناسپاسی انسان نیز سخن به میان آورد. حال و در آیات مورد بحث به مرحله پایانی عمر آدمی پس از سپری کردن آن مسیر طولانی اشاره می کند. خداوند در آیه 21 می فرماید: سپس او را می راند و در قبر پنهان می کند.
قطعا «امانه» (میراندن) کار خدای متعال است اما موضوع نهان ساختن او در قبر به ظاهر، کار آدمی است. ولی از آنجا که عقل و هوش مورد نیاز برای این کار و همچنین وسیله های دیگر را خدای متعال مهیا ساخته است این امر به او منسوب شده است.
برخی نیز بیان کردند مقصود از نسبت دادن این کار به خداوند این است که او برای انسان قبری خلق کرده و آن دل خاک است. برخی نیز این آیه را در معنای حکم تشریعی الله تعالی در ارتباط با دفن نمودن مُرده ها دانسته اند.
در هر صورت از احتراماتی که خداوند به نوع بشر داشته است همین برنامه دفن اجسادشان است. چرا که اگر مسیری برای دفن آن ها مشخص نبود و یا امری در این باره صادر نمی شد جسد انسان روی زمین می ماند و متعفن می شد. سپس طعمه حیوانات می شد که ذلت عجیبی برای انسان به همراه داشت.
پس می توان چنین بیان نمود که الطاف حق تعالی در زمان حیات و پس از مرگ نیز شامل حال انسان می شوند. علاوه بر این امر به تدفین (پس از غسل، کفن و نماز) امری است الهام بخش که مُرده انسان لازم است از هر لحاظ پاک و محترم شمرده شود تا چه رسد به زنده آن.
توجه به این نکته نیز الزامی است که موضوع مرگ در آیه 21 یکی از نعمات الهی دانسته شده است و اگر دقت شود مسئله همین است زیرا که اولا مرگ مقدمه ای برای آسودگی از رنج ها و محنت های این دنیا و منتقل شدن به سرای است. سرایی که بسیار وسیع تر است. دوما مرگ نسل ها باعث می شود که جا برای نسل های آتی به وجود آید و نوع انسان در طی نسل ها تداوم یافته و تکامل یابد. در واقع اگر که چنین نباشد عرصه بر آدمیان تنگ می شد که زندگی بر روی زمین نا ممکن می شد. همچنین مرگ پرده های غفلت را می درد. از این رو نعمت و هشداری است که آدمی به سبب آن بیدار می شود.
نکته: همین معنا در آیه های 26 تا 28 سوره الرحمن در ضمن اشاره لطیفی بیان شده است.
در ادامه خداوند از مرحله رستاخیز سخن به میان می آورد. خدای متعال می فرماید: پس از آن هر زمان که بخواهد او را زنده می کند (و برای حسابرسی محشور می گرداند).
واژه «انشره» از کلمه انشار است و در معنای گستردن پس از جمع کردن است. این تعبیر قشنگی است که نشان می دهد با مردن حیات آدمی تماما جمع می شود و در روز رستاخیر در محیطی وسیع تر و عالی تر گسترده می شود.
به این موضوع نیز باید توجه داشت که در مسئله مردن و در قبر پنهان شدن به مشیت الهی تعبیر شده است اما در اینجا می گوید: هر زمان خداوند بخواهد او را زنده می گرداند. این تفاوت در تعبیر ممکن است به این سبب باشد که هیچ کس از تاریخ به وقوع پیوستن روز قیامت که حادثه ای بس بزرگ است اطلاع ندارد و تنها خداوند است که آگاهی دارد اما درباره مرگ به طور اجمالی مشخص است که آدمی پس از پیمودن یک بازه عمر طبیعی می میرد.
و اما در آیه 23 سوره عبس حق تعالی می فرماید: چنین نیست که او گمان می کند، او هنوز امر الهی را اطاعت نکرده است. در واقع با این همه موهبتی که خداوند به آدمی عطا کرده است باز انسان مسیر درست خود را پیدا نمی کند.
به کار گیری تعبیر «لما» که عمدتا برای نفی توام با انتظار است برای این است که با این همه موهبت انتظاری که از آدمی می رود این است که او در مسیر امتثال فرامین الهی کوشا و جدی باشد اما مایه تعجب است که او همچنان هنوز تن به انجام این وظیفه نداده است.
در این آیه کلمه «انسان» به کار رفته است. در اینکه مقصود چه گروهی از انسان ها هستند دو تفسیر بیان شده است. طبق تفسیر اول این آیه برای انسان هایی است که در مسیر کفر، دو رویی، انکار حق، ظلم و عصیان قدم بر می دارند که به قرینه در آیه 34 سوره ابراهیم خداوند فرموده است: همانا انسان بسیار ظالم، کافر و ناسپاس است.
بر اساس تفسیر دوم کلمه انسان تمامی بشریت را در بر می گیرد زیرا که هیچ کس حق عبودیت و اطاعت از خداوند را آنگونه که سزاوار مقام والای اوست به جای نیاورده است.
- تلاوت ترتیل سوره مبارکه «عبس» با صدای استاد «محمد محمود طبلاوی»