در حکمت 73 نهج البلاغه امام علی علیه السلام در عباراتی کوتاه به خودسازی پیش از تربیت دیگر انسان ها اشاره کرده و می فرماید: هر کس خویش را پیشوای مردم خواهد لازم است که قبل از ادب نمودن دیگران به ادب کردن خویش بپردازد و می بایست ادب کردن دیگران به کردار باشد نه به گفتار. آن که آموزگار و ادب کننده است شایسته تر به تعظیم است از آن کس که آموزگار و ادب کننده مردم می باشد.
تفسیر حکمت 73
حضرت علی در این حکمت پُر بار به سه نکته مهم اشاره می نماید: ابتدا می فرماید: آن کس که خویشتن را در جایگاه پیشوایی مردم قرار می دهد لازم است قبل از آنکه به آموزش دیگران بپردازد خویشتن را تعلیم دهد. این عبارت هم رئیس حکومت را شامل می گردد و هم همۀ ی آن افرادی را که به نوعی ارشاد و هدایت مردم را به دست دارند یا به دست می گیرند. این عبارت یک واقعیت عقلانی را که برای همه مسلم است نشان می دهد و آن واقعیت این است که تا آدمی خود چیزی را نداشته باشد نمی تواند آن را به دیگری بدهد.
در میان عرب این ضرب المثل است: چوبی که کج است چطور ممکن است سایه اش راست باشد.
علاوه بر این انسان ها کلام کسی را که به گفتار خویش پایبند نمی باشد و آثار آن گفتار در زندگی اش آشکار نیست را قبول ندارند و در دل خود می گویند که اگر او به این کلام معتقد بود اول خود به آن عمل می نمود.
به همین علت امام در دومین عبارت می فرماید: لازم است تأدیب و تعلیمش نست به دیگران قبل از آنکه به زبان باشد با عمل انجام می گیرد.
در روان شناسی اصلی وجود دارد و آن اصل این است که انسان ها گفتار شخصی را قبول دارند که به گفته خود باور داشته باشد و به تعبیری مشهور تا سخن از دل بر نیاید به دل نخواهد نشست.
به عنوان مثال اگر دکتری سخنرانی های بسیاری درباره زیان دخانیات داشته باشد و از بیماری های ناشی از آن سخن بگوید اما خود سیگاری باشد، کسی به حرف او گوش نخواهد داد. از این رو در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده که فرمودند: همانا زمانی که عالِم به علم خویش عمل نکند پند و موعظه او از قلوب همانند قطره های باران از سنگ سخت فرو می ریزد[1]. این بدان معنا است که قلوب مردم حالت مقاومی در مقابل پندهای آنان به خود می گیرند .
و در واقع به این دلیل است که امیر مومنان (ع) در خطبۀ 175 نهج البلاغه می فرماید: ای مردم به خداوند قسم من شما را به هیچ طاعتی تشویق و ترغیب نمی نمایم جز اینکه خودم قبل از شما به آن عمل کنم و شما را از هیچ گناهی باز نمی دارم مگر آنکه خویشتن پیش از شما از آن دوری کنم.
و اما در آخرین عبارت این حکمت گهربار امام بیان می دارد: آن کس که معلم و تأدیب کنندۀ خود است به احترام شایسته تر از شخصی است که معلم مردم است.
این بخش از حکمت اشاره دارد به این که آدمی هر گاه ابتدا به تعلیم و تأدیب خود بپردازد تأثیر کلامش عمیق تر و بیش تر خواهد بود. این در حالی است که اگر شخصی فقط به تأدیب مردم مشغول گردد و از خود غافل باشد روزی خواهد آمد که مردم مطلع شده و از او روی بر می گردانند. البته که این نشانۀ نفاق است که آدمی دیگری را به نیکی فرا خواند و خود به آن عمل ننماید.
منبع:
[1] کافی، ج 1، ص 44