در این نوشتار و در ادامه مطلب «شرح دعای 13 صحیفه سجادیه-بخش اول» به شرح دو فراز سوم و چهارم بر اساس شرح نگاشته شده توسط حسن ممدوحی کرمانشاهی برای دعای سیزدهم صحیفه سجادیه که به زبان فارسی است، خواهیم پرداخت.
فرازهایی از دعای سیزدهم صحیفه سجادیه
وَ يَا مَنْ لَا يَبِيعُ نِعَمَهُ بِالْأَثْمَانِ (3) وَ يَا مَنْ لَا يُكَدِّرُ عَطَايَاهُ بِالِامْتِنَانِ (4)
شرح فرازها (بر اساس شرح نوشته شده توسط حسن ممدوحی کرمانشاهی)
امام سجاد علیه السلام در فراز سوم دعای 13 می‌فرماید: ای خداوندی که نعمت‌های خویش را به بهایی نمی‌فروشد .این فراز دربردارنده این حقیقت است که خداوند عز و جل در برابر بخشش‌های خویش، بهایی تعیین و مشخص ننموده است و با بندگان خود از باب معامله وارد نشده است و این گمانی است نادرست از آن جهت که بعضی فکر می‌کنند اطاعت از خدای متعال و عبادت او در ازای نعمت‌هایی است که به انسان‌ها داده است. در واقع آنها همانطور که خدمت مخلوقات به یکدیگر را بر اساس قانون نانوشته «هر چه بیش تر خدمت کنی خدمات بیشتری کسب خواهی کرد» می‌دانند، تعامل با خداوند را نیز این چنین تعبیر و تفسیر کرده‌اند که خام اندیشی توهم و اشتباه است.
خداوند کریم است و مهربان در عطای خویش میان عوض و معوض جمع بسته و تمامی آن‌چه که نیاز و حاجت آدمی است به هزاران برابر و حتی در اندازه غیر قابل احصاء در اختیار انسان قرار داده است، همانطور که در قرآن مجید می‌فرماید: و اگر که بخواهید نعمات الهی را بشمارید، نمی‌توانید آنها را شمارش نمایید (مقصود این است که غیر قابل شمارش هستند)[1] .
در این میان اگر که انسان‌ها از همان نعماتی که خداوند به آنها ارزانی داده است انفاق نمایند، حق تعالی آن را احسان دانسته و در برابر آن شُکر خویش را اعلام کرده و می‌فرماید: به دیگران احسان نمایید که خداوند احسان کنندگان (محسنین) را دوست دارد (آیه 195 سوره بقره) و یا در آیه 34 سوره زمر خدای متعال می‌فرماید: برایشان نزد پروردگارشان آن‌چه را بخواهند مهیا است؛ این پاداش اهل احسان است. این آیه اشاره به این امر دارد که محسنین در روز جزاء هر آن‌چه را اراده نمایند در آنی می‌یابند.
این دو آیه نشان دهنده جلالت و عظمت مقام ربوبی است؛ نعمت از خداوند است، توفیق بخشش نیز از عطایش می‌باشد، اما با تمامی این الطاف، آن کس را که به وظیفه خویش عمل نماید را محسن دانسته است. البته جالب تر این است که پاداش نیکوکاری را نیز بر اساس حاجت و خواسته او قرار داده است که هر چه بخواهد از آن او خواهد بود و با وجود اعطای این همه نعمتی که غیر قابل احصاء هستند کوچکترین منتی بر سر بنده‌ها نمی‌گذارد. لطف و کرامتی این چنین از سوی خدای متعال در قرآن فراوان آمده است، به عنوان نمونه می‌توان به آیه 23 شوری اشاره کرد آن‌جا که اجر رسالت مودت به اهل بیت (ع) قرار داده شده است تا از میان ارتباط بین انسان و جایگاه عصمت، هویت اهل ایمان در معرض تاثیرپذیری از اهل بیت علیهم السلام قرار بگیرد و در بین مسیرهای انحرافی فراوان ، راه راست و درست به آنها نشان داده شود و ابهام از حق برداشته شود و امت به صلاح و حقیقت راهنمایی گردند؛ بدین سبب در آیه‌ای دیگر خدای متعال همین اجر یا پاداش را به سود خود بندگان دانسته و می‌فرماید: هر اجر و پاداشی که از شما خواستم، به نفع خود شما است[2].
این مسئله در واقع جمع میان عوض و معوض است. به این معنا که اگر چه مودت به اهل بیت به نفع امت خواهد بود اما خداوند آن نفع را با سودی فزون‌تر محاسبه و در پرونده عمل بندگان خویش به حساب خواهد آورد.
در ادامه و در فراز چهارم از دعا امام سجاد (ع) می‌فرماید: و ای کسی که با بذل احسان خویش، بار منت بر دوش خلق (مردم) قرار نداده تا نیکی خود را تباه نماید.
این کلام بدین سبب است، آن‌کس که منت می‌گذارد همواره یا به دنبال جبران کمبود ذاتی، انفعال و قصور خود است یا به دنبال ارضاء خویش و بدین صورت، حس برتری خواهی به درجه ایده آل خود خواهد رسید، اما از ان‌جا که خداوند به عنوان کمال مطلق هیچ نوع حاجت، نیاز یا نقصی ندارد و به انتار هیچ سود یا منفعتی نیست، پس منت گذاشتن بر او از محالات است زیرا هیچ نوع غرض و غایتی برای او نمی‌توان جستجو کرد مگر آن‌چه که صدر الدین شیرازی بیان نمود: «غرض غایی در افعال حضرت حق ات مقدس خود او می‌باشد»؛ بدین معنا که به سبب کمال مطلق ذات خداوند، فرض نمودن دریافت سود برای او ناممکن است.
در توضیح این مسئله می‌توان از سخن ملاصدرا می‌توان کمک گرفت. او در مبحث حرکت و در فصل غایات این چنین گفته است[3]: غایت، برخی اوقات غایت و مقصد حرکت است؛ همچون انتهای مسافت. به عنوان مثال اگر که شخصی از بخش «الف» به بخش «ب» حرکت کند تا دوست خویش را ببیند، وصول به بخش «ب» نهایت حرکت خواهد بود، اما دیدن دوست، غایت فاعل می‌باشد و این دو غایت و هدف از هم جدا هستند.
درباره آدمی نیز از آن‌جا که حضرت حق کمال مطلق و نامتناهی است، نمی‌توان سود و کمال دیگری برای او متصور شد، پس غرض آفرینش به ذات فاعل بر نمی‌گردد و به فعل است.
منابع:
[1] آیه 18 سوره نحل
[2] آیه 47 سوره سبا
[3] اقتباس شده از سخن او در سایت عرفان
- تلاوت ترتیل آیه 195 سوره بقره – استاد منشاوی
وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ۛ وَأَحْسِنُوا ۛ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ
و در راهِ خدا، انفاق کنید! و (با ترک انفاق،) خود را به دست خود، به هلاکت نیفکنید! و نیکی کنید! که خداوند، نیکوکاران را دوست می‌دارد.