در این مطلب از سری مطالب احادیث موضوعی سایت موسسه معراج النبی استان خوزستان به فضیلت اخلاقی انصاف در احادیث ائمه اطهار علیهم السلام پرداخته و برخی از احادیث نقل شده در این باره را به نگارش در آورده‌ایم. انصاف از فضائل اخلاقی سفارش شده توسط دین مبین اسلام است، این فضیلت به معنی اجرای عدالت در شئون مختلف و رعایت کردن برابری و مساوات در برخورد با دیگر افراد و پرداخت حق و حقوق آنان بدون تبعیض است. انصاف به سه نوع منصف بودن در کلام، انصاف در قضاوت و منصف بودن در عمل تقسیم شده است و در روایات به عنوان سرور اعمال معرفی شده است و برای آن آثاری نظیر آسایش، جذب محبت، فزونی رزق و روزی، بدست آوردن جایگاه اجتماعی بیان شده است.
انصاف در سخن پیامبر اکرم (ص)
- ثَلاثٌ لا تُطيقُها هذهِ الاُمَّةُ : المُواساةُ لِلأخِ في مالِهِ ، و إنصافُ النّاسِ مِن نَفسِهِ ، و ذِكرُ اللّه ِ على كلِّ حالٍ[1]
سه چیز است که این امت آنان را بر نمی‌تابد: سهیم نمودن برادر (دینی) در مال خویش، منصف بودن با مردم و همواره به یاد خدای متعال بودن.
- مَن واسَى الفَقيرَ و َأَنصَفَ النّاسَ مِن نَفسِهِ فَذلِكَ المُؤمِنُ حَقّا[2]
هر آن‌کس که فقیر را در مال خویش شریک نماید و با مردم منصفانه رفتار کند، او مومن واقعی است.
- مَن اُلهِمَ الصِّدقَ فى كَلامِهِ وَ الانصافَ مِن نَفسِهِ وَ بِرَّ والِدَيهِ وَ وَصلَ رَحِمِهِ، اُنسِىءَ لَهُ فى اَجَلُهُ وَ وُسِّعَ عَلَيهِ فى رِزقِهِ وَ مُتِّعَ بِعَقلِهِ وَ لُـقِّنَ حُجَّتَهُ وَقتَ مُساءَلَتِهِ[3]
به هر آن‌که صدق در گفتار، انصاف در کردار، نیکی به پدر و مادر و صله رحم الهام گردد، اجل او به تاخیر می‌افتد، روزیش فزونی می‌یابد، از عقلش بهره می‌برد و در زمان سوال (ماموران خداوند) جواب لازم به او تلقین می‌شود.
- ألا اُخْبِرُكُمْ بِاَشبَهِكُم بى؟ قَالوا: بَلى يا رَسولَ اللّهِ. قالَ: اَحسَنُكُم خُلقا وَ اَليَنُكُم كَنَفا وَ اَبَرُّكُم بِقَرَابَتِهِ وَ اَشَدُّكُم حُبّا لاِخوانِهِ فى دينِهِ وَ اَصبَرُكُم عَلَى الحَقِّ وَ اَكظَمُكُم لِلغَيظِ وَ اَحسَنُكُم عَفْوا وَ اَشَدُّكُم مِن نَفْسِهِ اِنْصافا فِى الرِّضا وَ الْغَضَبِ[4]
آیا شما را از شبیه‌ترینتان به خودم با خبر نمایم؟ گفتند: آری ای پیامبر خدا؛ حضرت فرمود: هر که خوش اخلاق‌تر، نرم‌خوتر، به خویشان خود نیکوکارتر، نسبت به برادران دینی خود دوست‌دارتر، بر حق صبورتر، خشم را فروخورنده‌تر و با گذشت‌تر و در خوشنودی و خشم منصف‌تر باشد.
- يا بنَ مَسعودٍ، أنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِكَ ، و انصَحِ الاُمَّةَ و ارحَمْهُم ، فإذا كُنتَ كذلكَ و غَضِبَ اللّه ُ على أهلِ بَلدَةٍ أنتَ فيها و أرادَ أن يُنزِلَ علَيهِمُ العَذابَ نَظَرَ إلَيكَ فرَحِمَهُم بِكَ ، يقولُ اللّه ُ تعالى :«و ما كانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ القُرى بِظُلْمٍ و أهْلُها مُصْلِحونَ»[5]
پیامبر (ص) در سفارش به ابن مسعود فرمود: ای ابن مسعود! از جانب خویش به مردم حق بده و انصاف داشته باش و نسبت به آن‌ها خیر خواه و مهربان باش؛ یرا اگر این‌گونه بودی و خدای متعال بر مردم آبادی که تو در آن به سر می‌بری خشمگین شد و خواست بر آن‌ها عذاب نازل کند، به تو نگاه می‌کند و به سبب تو به آن مردم رحم می‌کند. خداوند متعال می‌فرماید: و پروردگار تو (هیچ‌گاه) بر آن نبوده است که شهرهایی را که مردم آن اصلاح‌گر هستند، به ستمی هلاک سازد[6].
انصاف در احادیث امامان علیهم السلام
امام علی (ع)
- إنَّ مِن فَضلِ الرّجُلِ أن يُنصِفَ مِن نَفسِهِ ، و يُحسِنَ إلى مَن أساءَ إلَيهِ[7]
همانا از فضیلت مرد است که از خویشتن انصاف به خرج دهد و به آن‌کس که به وی بدی نماید، نیکی کند.
- تاجُ الرّجُلِ عَفافُهُ ، و زَينُهُ إنصافُهُ[8]
تاج مرد عفت او و زینتش انصاف است.
- حَسْبُ المَرءِ ··· من عَقلِهِ إنصافُهُ مِن نَفسِهِ ··· و مِن إنصافِهِ قَبولُهُ الحَقَّ إذا بانَ لَهُ[9]
در خردمندی آدمی همین س که از خویش انصاف به خرج دهد … و در انصاف داشتن او همین بس است که هر زمان حقیقت برای او آشکار گشت آن را قبول کند.
- الإنصافُ يَستَديمُ المَحَبَّةَ[10]
انصاف باعث دوام محبت و دوستی است.
- إنّ أعظَمَ المَثوبَةِ مَثوبَهُ الإنصافِ[11]
همانا بزرگ‌ترین ثواب، ثواب انصاف است.
- الإنصافُ يَرفَعُ الخِلافَ ، و يُوجِبُ الايتِلافَ[12]
انصاف از بین برنده اختلافات است و باعث الفت و همبستگی است.
- اَلانصافُ أَفضَلُ الفَضائِلِ[13]
انصاف برترین فضیلت‌ها است.
- عامِلْ سائرَ النّاسِ بالإنصافِ ، و عامِلِ المؤمِنينَ بالإيثارِ[14]
با سایر مردم با انصاف رفتار کن و با اهل ایمان با ایثار و از خود گذشتگی.
- المؤمِنُ يُنصِفُ مَن لا يُنصِفُهُ[15]
شخص مومن نسبت به کسی که با او منصف نباشد با انصاف رفتار می‌کند.
امام باقر (ع)
- لا عَدلَ كالإنصافِ[16]
هیچ عدلی همچون انصاف نیست.
- إنّ للّه ِ جَنَّةً لا يَدخُلُها إلاّ ثَلاثَةٌ ، أحَدُهُم مَن حَكَم في نَفسِهِ بالحَقِّ[17]
همانا برای خداوند بهشتی است که جز سه شخص کسی داخل آن نمی‌شود، یکی از آنان کسی است که به حق برای نفس خویش حکم نماید (انصاف داشته باشد)
امام صادق (ع)
- أَ لَا أُخبِرُکَ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللهُ عَلَی خَلقِهِ ثَلَاثٌ قُلتُ بَلَی قَالَ إِنصَافُ النَّاسِ مِن نَفسِکَ وَ مُوَاسَاتُکَ أَخَاکَ وَ ذِکرُ اللهِ فِی کُلِّ مَوطِنٍ أَمَا إِنِّی لَا أَقُولُ سُبحَانَ اللهِ وَ الحَمدُ لِلّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلِّا اللهُ وَ اللهُ أَکبَرُ وَ إِن کَانَ هَذَا مِن ذَاکَ وَلَکِنذِکرُ اللهِ جَلَّ وَ عَزَّ فِی کُلِّ مَوطِنٍ إِذَا هَجَمتَ عَلَی طَاعَةٍ أَو عَلَی مَعصِیَةٍ[18]
آیا تو را به سه چیز از سخت‌ترین کارهایی که خداوند بر بنده‌های خود واجب نموده، آگاه نکنم؛ عرض کردم چرا؟ پس فرمود: منصفانه برخورد نمودنت با مردم، همدردی کردن با برادرت، به یاد خداون بودن در هر جا؛ مقصود من از یاد خدا «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» گفتن نیست؛ اگر چه این هم یاد خداوند متعال است ولی ذکر خدا به یاد خداوند بودن است آن زمان که به اطاعت یا معصیتی اقدام نمایی.
- ثَلاثٌ مَنْ اَتَى اللّهَ بِواحِدَةٍ مِنْهُنَّ اَوْجَبَ اللّهُ لَهُ الْجَنَّةَ: اَلاْنْفاقُ مِنْ اِقْتارٍ وَ الْبِشْرُ لِجَميعِ الْعالَمِ وَ الاِنْصافُ مِنْ نَفْسِهِ[19]
سه چیز است که اگر شخص با یکی از آن‌ها به سوی خدا برود خداوند متعال بهشت را بر او واجب می‌گرداند: انفاق در هنگام تنگدستی، گشاده رویی با همه، رفتار منصفانه داشتن
- مَن أَنصَفَ النّاسَ مِن نَفسِهِ رُضِىَ بِهِ حَكَما لِغَيرِهِ[20]
هر آن‌که با مردم به انصاف رفتار نماید به داوری او بین دیگران رضایت داده می‌شود.
منابع:
[1] بحارالانوار، ج75، ص27، ح11
[2] خصال ص47 ، ح 48
[3] اعلام الدین، ص265
[4] كافى(ط-الاسلامیه) ج 2، ص 240 و 241 ، ح 35
[5] مکارم الاخلاق، ج2، ص 360، ح2660
[6] آیه 117 سوره هود
[7] غرر الحکم:3481
[8] غرر الحکم:4495
[9] کشف الغمه ،ج3 ،ص137
[10] غرر الحکم:1076
[11] غرر الحکم:3387
[12] غرر الحکم:1702
[13] تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 394 ، ح 9096
[14] غرر الحکم:6342
[15] همان:1410
[16] بحارالانوار، ج78، ص 165، ح1
[17] کافی، ج19، ص148، ح2
[18] کافی(ط-الاسلامیه) ج2،ص 145،ح8
[19] کافی(ط-الاسلامیه) ج 2 ، ص 103 ، ح 2
[20] تحف العقول ص357
- تلاوت ترتیل آیه 117 سوره هود – سعد الغامدی
وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَىٰ بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ
و چنین نبود که پروردگارت آبادیها را بظلم و ستم نابود کند در حالی که اهلش در صدد اصلاح بوده باشند!