خداوند این‌چنین آیات و نشانه‌ها را برایتان بیان می‌کند، شاید که اندیشه کنید[1]. جهان مملو از نشانه هاست؛ نشانه های که می‌توان با توجه کردن به آنها، برای رسیدن به مقصد، مسیر درست را پیمود. در حقیقت آدمی از روزی که چشم به این جهان باز می‌کند در مسیر قرار می‌گیرد، مسیری که سرتاسر نشانه و آیت است برای هدایت انسان؛ انسانی که مختار است و خود انتخاب کننده آخر مسیر است. اوست که سعادت یا شقاوت ابدی را برای خویش با کنش، واکنش و اعمالش در این جهان به ارمغان خواهد آورد و تعیین کننده پایانی زیبا یا ناراحت کننده است. پس بهتر آن است آدمی با شناخت نشانه‌ها، هوشیارانه این راه را برای رشد و رسیدن به کمال و خوشبختی دنیوی و سعادت اخروی طی کند. آن‌چه که در ادامه این مطلب با عنوان «نشانه های خصائل خوب و بد در احادیث»، می‌آید سخنان گهربار ائمه اطهار علیهم السلام است که در آنها نشانه ها و علامت‌هایی در ارتباط با مسائل و موضوعات اخلاقی و تربیتی بیان شده است که می‌توان با توجه به آنها نشانه های خوب را در خود برای رسیدن به کمال رشد داده و اگر که از میان نشانه‌های بد در خویتش اثری مشاهده نموده برای به خطا نرفتن آنها را از میان برداشت و حذف کرد.
نشانه های خصائل خوب و بد در کلام پیامبر (ص)
نشانه شخص شاکر
- وَ امّا عَلامَةُ الشّاكِرِ فَاَرْبَعَةٌ: اَلشُّـكْرُ فِى النَّعْماءِ وَ الصَّبْرُ فِى الْبَلاءِ وَ الْقُنُوعُ بِقِسْمِ اللّهِ وَ لا يَحْمِدُ وَ لا يُعَظِّمُ اِلاَّ اللّهَ.[2]
و اما نشانه های فرد شاکر چهار چیز است: شکر درنعمتها، صبر در بلا، قناعت به قسمت الهی، تنها ستایش و تعظیم خداوند (به غیر خدا کسی را شُکر نکرده و تعظیم نمی‌کند).
نشانه صابر
- عَلامَةُ الصّابِرِ فى ثَلاثٍ: اَوَّلُها اَنْ لا يَكْسِلَ وَالثّانِيَةُ اَنْ لا يَضْجُرَ وَالثّالِثَةُ اَنْ لا يَشْكُو مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ، لاَِنّهُ اِذا كَسِلَ فَقَدْ ضَيَّعَ الْحَقَّ وَ اِذا ضَجَرَ لَمْ يُؤَدِّ الشُّكْرَ وَ اِذا شَكى مِنْ رَبِّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَدْ عَصاهُ[3]
نشانه‌های شخص صابر در سه چیز است: اول آن‌که تنبلی نمی‌کند، دوم آن‌که بی تابی نکرده و بی حوصله نمی‌باشد و سوم آن‌که از پروردگار عز و جل خویش گله و شکایت نمی‌کند؛ چرا که او اگر که تنبلی کند، حق را گم خواهد کرد و اگر بی تابی نماید، شُکر را به جای نخواهد آورد و اگر که از پروردگار خویش شکایت کند، معصیت او را خواهد کرد.
نشانه نیکوکار
- اَمَّا عَلامَةُ الْبارِّ فَعَشَرَةٌ: يـُحِـبُّ فِى اللّه ِ و يُبْـغِضُ فِى اللّه ِ وَ يُصاحِبُ فِى اللّه ِ وَ يُفارِقُ فِى اللّه ِ وَ يَغْضِبُ فِى اللّه ِ وَ يَرْضى فِى اللّه ِ وَ يَعـْمَلُ لِلّهِ وَ يـَطـْلـُبُ اِلـَيْهِ وَ يَخْشَعُ لِلّهِ … وَ يُحْسِنُ فِى اللّه ِ.[4]
و اما نشانه های فرد نیکوکار ده چیز است: محبتش برای خدا و کینه‌اش برای خداست، دوستی و مفارقتش نیز برای خداست، در راه خدا خشم می‌کند و خشنودی او برای خداوند است، برای حق تعالی کار می‌کند و به سمت او طلب می‌نماید، برای خدای متعال خشوع می‌ورزد و در راه او نیکی می‌کند.
نشانه ستمکار
- وَ اَمّا عـَلامَةُ الظّالِمِ فَاَرْبـَعَةٌ: يَظْلِمُ مَنْ فَوْقَهُ بِالْمَعْصِيَةِ وَ يَمْلِكُ مَنْ دُونَهُ بِالْغَلَبَةِ وَ يُبْغِـضُ الْحَـقَّ وَ يُظْهـِرُ الظـُّلْمَ.[5]
و اما نشانه‌های شخص ستمکار چهار چیز است: نافرمانی بالاتر (مافوق) خویش را می‌کند، به پایین‌تر از خود زورگویی می‌کند، دشمنی حق را می‌کند و آشکارا ظلم روا می‌دارد.
نشانه منافق
- آيَةُ الْمُنافِقِ ثلاثٌ: اِذا حَدَّثَ كَذِبَ، وَ اِذَا وَعَدَ اَخْلَفَ، وَاِذَا ائْتُمِنَ خانَ[6]
نشانه‌های منافق سه چیز است: هر گاه سخن بگوید، دروغ است، چون وعده کند، خلاف آن انجام می‌دهد و هر زمان به او امانتی سپرده شود، خیانت ورزد.
نشانه خشم و رضای خداوند
- عَلامَةُ رِضَى اللّهِ عَزّوجَلَّ فى خَلْقِهِ عَدْلُ سُلْطانِهِمْ وَرَخْصُ اَسْعارِهِم وَعَلامَةُ غَضَبِ اللّه عَزَّوَجَلَّ على خَلْقِهِ جَوْرُ سُلْطانِهِمْ وَغَلاءُ اَسْعارِهِمْ[7]
و نشانه خشنودی خداوند عز و جل در میان خلق خویش، در عدالت فرمانروای (حکومت) آنها و ارزانی قیمت‌هایشان می‌باشد و نشان خشم و غضب الهی در بین خلق خود نیز ستم فرمانروایشان و گرانی قیمت‌هایشان است.
نشانه های خصائل خوب و بد در سخن امامان (ع)
نشانه فرد عاقل
- الامام علی (ع): اَدَلُّ شَيْىٍ عَلى غَزارَةِ الْعَقْلِ حـُسْنُ التـَّدْبيـرِ[8]
امام علی (ع): تدبیر خوب بیش از هر چیزی، نشان از فراوانی عقل است.
- الامام موسی بن جعفر (ع): يا هِشامُ! اَنّ اَميرَالْمُؤمِنينَ عليه السلام كانَ يَقُولُ: اِنَّ مِنْ عَلامَةِ الْعاقِلِ اَنْ يَكُونَ فيهِ ثَلاثُ خِصالٍ: يـُجـيبُ اِذا سـُئِـلَ، وَ يَنْطِقُ اِذا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ الْكَلامِ، وَ يُشيرُ بِالرَّأىِ الَّذى فيهِ صَلاحُ اَهْلِـهِ[9]
امام کاظم (ع): ای هشام! همانا امیر مومنان علیه السلام می‌فرمودند: همانا از نشانه‌های فرد عاقل این است که سه خصلت در او باشد: پاسخ دهد اگر که از او سوال گردد، سخن گوید درزمانی که دیگران از سخن ناتوان گشتند و نظری را که صلاح اهل او در آن می‌باشد را بیان نماید.
نشانه غافل
- الامام علی (ع): كـَفى بِالْمـَرْءِ غـَفْلـَةً اَنْ يَصْرِفَ هَمَّهُ فيما لا يَعنيهِ[10]
امام علی (ع): در غفلت آدمی، همبن بس که سعی خویش را برای چیزی صرف می‌کند که نه به درد او می‌خورد و نه به کار او خواهد آمد.
نشانه جاهل
- الامام علی (ع): لا تَرَى الْجـاهِلَ اِلاّ مُفْرِطا اَوْ مُفَرِّطا[11]
امام علی علیه السلام فرمودند: شخص جاهل را جز در دو حالت افراط یا تفریط نخواهی دید. بدین معنا که شخص جاهل یا اهل افراط است یا تفریط می‌کند.
نشانه ریاکار
- الامام علی (ع): ثَلاثُ عَلاماتٍ لِلْمُرائى: يَنْشِطُ اِذا رَأىَ النّاسَ وَ يَكْسِلُ اِذا كانَ وَحْدَهُ وَ يُحِبُّ اَنْ يُحْمَدَ فِى جَميعِ اُمُورِهِ.[12]
امام علی (ع): سه چیز نشانه شخص ریاکار است: هر زمان مردم را ببیند، به نشاط آید و هر گاه تنها گردد، بی حال و کسل است و دوست دارد در تمامی امورش از او تعریف کرده و ستایشش کنند.
نشانه شخص حسود
- الامام صادق (ع): قالَ لُقْمانُ لاِءِبنِهِ: لِلْحاسِدِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: يَغْتابُ اِذا غابَ، وَ يَتَمَلَّقُ اِذا شَهِدَ وَ يَشْمِتُ بِالْمُصيبَةِ.[13]
امام صادق (ع) فرمودند که لقمان به پسرش این چنین گفت: برای شخص حسود سه نشانه است: پشت سر غیبت می‌کند، رو به رو به تملق و چاپلوسی می‌پردازد و در مصیبت زبان به شماتت می‌گشاید.
نشانه یقین
- الامام علی (ع): يُسْـتـَدَلُّ عَلَى الْيـَقينِ بِقَصْرِ الأَمَلِ وَاِخْلاصِ الْعَمَلِ وَالزُّهـدُ فِى الدُّنـْيا[14]
امیر مومنان علی علیه السلام فرمودند: کوتاهی آرزو، اخلاص در عمل و زهد در دنیا دلالت بر یقین دارند (از نشانه‌های یقین به شمار می‌روند).
نشانه عشق به خدا
- الامام صادق (ع): كانَ فيما ناجَى اللّه عَزَّوَجَلَّ به مُوسى عليه السلام : كَذِبَ مَنْ زَعَمَ اَنَّهُ يُحِبُّنى فَاِذا جَنَّهُ اللَّيْلُ نامَ عَنّى، اَلَيْسَ كُلُّ مُحِبٍّ يُحِبُّ خَلْوَةَ حَبيبِهِ؟[15]
امام صادق (ع): از مناجات‌های خدای عز و جل با حضرت موسی (ع) این است: دروغ می‌گوید آن‌کس که می‌پندارد من را دوست دارد ولی چون که شب فرا رسد، می‌خوابد (به مناجات نمی‌پردازد)، آیا جز این ایت که هر عاشقی خلوت نمودن با محبوب خویش را دوست می‌دارد؟!
نشانه اهل تقوا
- الامام علی (ع): فَمِنْ عَلامَةِ اَحَدِهِمْ (= المُتّقينَ) اَنَّـكَ تَرى لَهُ قَـوَّةً فى ديـنٍ وَحَزْما فى لينٍ وَايمانا فى يقينٍ وَحِرْصا فى عِلْمٍ وَعِلْما فى حِلْمٍ وَقَصْدا فى غِنىً وَخُشُوعا فى عِبادَةٍ وَتَجـَمـُّلاً فى فاقـَةٍ وَ صَبْرا فى شِدَّةٍ وَطَلَبا فِى حـَلالٍ …[16]
امام علی (ع): پس از نشانه‌های آنان (اهل تقوا) این است که برای او می‌بینی قوت و نیرومندی در دین، احتیاط با نرمش، ایمان به همراه یقین و حرص در یاد گرفتن علم، علمی به همراه حلم، میانه‌روی در عین غنا و توانگری، خشوع در عبادت، آراستگی در عین تنگدستی، صبر در سختی‌ها و درخواست روزی حلال …
نشانه دینداری
- الامام علی (ع): خَفْضُ الصَّوْتِ وَ غَضُّ الْبَصَرِ وَ مَشْىُ الْقَصْدِ مِنْ اَمارَةِ الأيمانِ وَ حُسْنِ التَّدَيُّنِ[17]
امام علی علیه السلام فرمودند: کم کردن صدا، فرو بستن چشم و اعتدال در گام برداشتن از نشانه‌های ایمان و دینداری نیک است
منابع:
[1] آیه 266 سوره بقره
[2] بحار الانوار، ج1، ص120
[3] علل الشرایع، ص498 (باب 253)
[4] تحف العقول، ص21
[5] همان
[6] میزان الحکمه، ج10،ص153
[7] تهذیب، ج7، ص158
[8] غرر الحکم، ج2، ص829
[9] اصول کافی، ج1، ص 19
[10][10] میزان الحکمه، ج7، ص267
[11] نهج البلاغه، صبحی صالح، ح 70
[12] اصول کافی، ج2،ص295
[13] بحارالانوار،ج96، ص206
[14] غررالحکم، ج6، ص3112
[15] بحارالانوار، ج67، ص14
[16] نهج البلاغه، خطبه المتقین
[17] غرر الحکم، ج3، ص1521
- آیه 266 سوره بقره- احمد دباغ
أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ
آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر درختان آن، نهرها بگذرد، و برای او در آن (باغ)، از هر گونه میوه‌ای وجود داشته باشد، در حالی که به سن پیری رسیده و فرزندانی (کوچک و) ضعیف دارد؛ (در این هنگام،) گردبادی (کوبنده)، که در آن آتش (سوزانی) است، به آن برخورد کند و شعله‌ور گردد و بسوزد؟! (همین‌طور است حال کسانی که انفاقهای خود را، با ریا و منت و آزار، باطل می‌کنند.) این چنین خداوند آیات خود را برای شما آشکار می‌سازد؛ شاید بیندیشید (و با اندیشه، راه حق را بیابید)!