احادیث درباره تجسس

تجسس که به معنای جستجو کردن و کنجکاوی نمودن در لغزش‌ها، خطاها و اسرار دیگر انسان ها است، از اعمال نکوهیده شده در اسلام می‌باشد که جزو رذیلت های اخلاقی به شمار می‌رود و انجام آن جز در مواردی همچون انتخاب همسر، انتخاب افراد برای کار، اطلاع یافتن از دسیسه‌های دشمن و خبرنگاری از مشروح رخدادهای آشکاری که در جامعه اتفاق می‌افتاند طبق فتوای فقها، حرام خواهد بود و لازم است ترک شود. علاوه بر این فقها اظهار داشتند این عمل زشت که ریشه در سوء ظن، حسادت و همچنین تکبر دارد اگر که خسارت‌هایی را به همراه داشته باشد، شخص خاطی (جاسوس) می‌بایست آن‌ها را جبران نماید. در قرآن کریم یک بار واژه تجسس در آیه دوازدهم سوره حجرات آمده است که خداوند متعال از انجام این کار مردم را نهی کرده است. احادیث متعددی نیز در این باره از رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) در کتب معتبر حدیثی نقل شده‌اند که در این مطلب قصد داریم به بیان برخی از آن‌ها بپردازیم.

تجسس در کلام پیامبر (ص)

• إيّاكُم و الظَّنَّ، فإنَّ الظّنَّ أكْذَبُ الحَديثِ، و لا تَحَسَّسوا، و لا تَجَسَّسوا [1]

و از ظن و گمان بپرهیزید، چرا که ظن، دروغ‌ترین کلام است. در پی شنیدن حرف‌های مردم و تجسس (کشف عیوب آنان) نباشید.

• إنّي لَم اُؤمَرْ أنْ اُنقِّبَ عن قُلوبِ النّاسِ و لا أشُقَّ بطُونَهُم [2]

همانا به من امر نشده است که در قلوب مردم کاوش نمایم و درون آن‌ها را بشکافم (از آن‌چه که در باطن دارند با خبر گردم).

• يا معشرَ مَن أسلَمَ بلِسانِهِ و لَم يُسلِمْ بقلبِهِ، لا تَتَبَّعوا عَثَراتِ المسلِمينَ؛ فإنّه مَن تَتَبَّعَ عَثَراتِ المسلِمينَ تَتَبَّعَ اللّه ُ عَثْرتَهُ، و مَن تَتَبَّعَ اللّهُ عَثْرتَهُ يَفْضَحْهُ [3]

ای گروهی که به زبان اسلام آورده و به طور قلبی اسلام نیاورده‌اید! به دنبال عیوب مسلمانان نباشید. پس هر آن‌کس که در تجسس در عیوب و لغزش‌های مسلمانان باشد، خداوند متعال لغزش‌های او را پی جویی می‌کند و هر آن‌کس که خداوند عیوبش را در پی گیرد، رسوا می‌سازد.

• لا تَطلُبوا عَثَراتِ المؤمنينَ؛ فإنّ مَـن تَتَبّعَ عَثَراتِ أخيهِ تَتَبّعَ اللّه ُ عَثَراتِهِ ، و مَن تَتَبّعَ اللّه ُ عَثَراتِهِ يَفْضَحْهُ و لو في جَوفِ بَيتِهِ [4]

لغزش‌ها و عیوب مسلمانان را نجویید، پس هر آن‌کس که در پی لغزش‌های برادر خویش باشد، خداوند لغزش‌هایش را پی جویی خواهد کرد. و هر آن‌کس که حق تعالی در پی عیوب (لغزش) او باشد، رسوا می‌سازد حتی اگر که در اندرونی خانه خود باشد.

• لا تَسألوا الفاجِرَةَ: مَن فَجَرَ بِكِ؟ فكما هانَ علَيها الفُجورُ ، يَهونُ علَيها أنْ تَرميَ البَريءَ المسلِمَ [5]

از زن آلوده دامن سوال نکنید که چه کسی با تو فسق نمود چرا که همانطور که به راحتی مرتکب فسق و فحشا می‌گردد، به راحتی نیز مسلمانان بی گناه را بد نام خواهد نمود.

تجسس در احادیث امامان (ع)

امام علی (ع)

• بَعثَني رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله أنا و الزُّبيرَ و المِقدادَ ، فقالَ : انْطَلِقوا حتّى تأتُوا رَوضةَ خاخ، فإنّ بها ظَعينَةً مَعَها كِتابٌ، فَخُذوهُ مِنها. فانطلَقْنا تَتَعادى بنا خَيلُنا حتّى أتَينا الرَّوضَةَ، فإذا نحنُ بالظَّعينَةِ، فقُلْنا: هَلُمّي الكتابَ، فقالتْ: ما عندي مِن كتابٍ، فقلتُ : لَتُخرِجِنَّ الكتابَ، أو لَنُلْقِيَنَّ الثِّيابَ. حديث فأخرَجَتْهُ مِن عِقاصِها. فأتَيْنا به النّبيَّ صلى الله عليه و آله، فإذا هو مِن حاطِبِ بنِ أبي بَلْتَعةَ إلى ناسٍ مِن المشرِكينَ يُخبِرُهُم بِبَعضِ أمْرِ رسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله، فقالَ: ما هذا يا حاطِبُ؟! فقالَ: يا رسولَ اللّه ِ، لا تَعْجَلْ علَيَّ، فإنّي كنتُ امْرأً مُلْصَقا في قُرَيشٍ و لم أكُنْ من أنْفُسِها، و إنّ قريشا لهم بها قَراباتٌ يَحْمونَ بها أهْلِيهِم بمَكّةَ، فأحْبَبتُ إذ فاتَني ذلكَ أنْ أتّخِذَ فيهِم يَدا يَحْمونَ قَرابتي بها. و اللّه ِ يا رسولَ اللّه ما كانَ بي مِن كُفرٍ و لا ارْتِدادٍ، فقالَ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله: صَدَقَكُم [6]

رسول خدا (ص) من، زبیر و مقداد را مامور کرد و بیان فرمود که بروید تا به آبادی به نام خاخ برسید. در آن‌جا زنی کجاوه نشین را مشاهده خواهید کرد که نامه‌ای به همراه دارد. آن نامه را از او بگیرید. (حضرت علی (ع) در ادامه می‌فرماید) ما حرکت نمودیم و اسب‌هایمان به تاخت می‌رفتند تا آن‌که بالاخره به آبادی (خاخ) رسیدیم و با آن زنی که کجاوه نشین بود رو به رو گشتیم. به او گفتیم که نامه را بده. (او) گفت که من نامه‌ای ندارم. (امام می‌فرمود) من گفتم که یا نامه را بیرون می‌آوری یا لباس‌های تو را بازرسی خواهیم کرد. و او (به ناچار) نامه را از میان گیسوان خویش بیرون آورد. پس نامه را به نزد رسول الله (ص) آوردیم. آن نامه، نامه‌ای بود از خاطب بن ابی بلتعه به جماعتی از مشرکان تا آنان را به برخی از امور و کارهای پیامبر اکرم (ص) با خبر سازد.

پس رسول خدا (ص) به حاطب فرمود: ای چیست ای حاطب. حاطب پاسخ داد: ای پیامبر خدا بر (مجازات) من عجله نکن، چرا که من از قریش نبودم، بلکه خویش را هم پیمان و وابسته به آنانا کرده بودم (افراد مهاجر از) قریش، در شهر مکه خویشاوندانی دارند که از خانواده‌هایشان حمایت خواهند کرد و من به جهت این‌که چنین خویشاوندانی نداشتم، تصمیم گرفتم تا به آنان خدمتی نموده و با این عمل از خانواده من در مکه حمایت کنند. ای پیامبر خدا (ص) به خداوند قسم که من نه کافر گشته و نه مرتد شده‌ام. پیامبر (ص) فرمود: او به شما راست می‌گوید.

امام جعفر صادق (ع)

• خَمسَةُ أشياءَ يَجِبُ على النّاسِ أنْ يأخُذوا بِها ظاهِرَ الحُكْمِ : الوِلاياتُ، و التّناكُحُ، و المَوارِيثُ، و الذَّبائحُ، و الشّهاداتُ، فإذا كانَ ظاهرُهُ ظاهرا مأمونا جازَتْ شهادتُهُ، و لا يُسألُ عن باطنِهِ[7].

پنج چیز است که در آن‌ها مردم می‌بایست به ظاهر حکم نمایند: ولایت‌ها، ازدواج (امور زناشویی)، میراث، ذبح شده‌ها و شهادت دادن‌ها، پس اگر که ظاهر شخص درست و مورد اطمینان می‌نمود، شهادت او جایز است و لازم نیست درباره باطن او سوال شود.

• الجاسوسُ و العَينُ إذا ظُفِرَ بِهِما قُتِلا [8]

در صورت یافتن و پیدا کردن جاسوس و خبر چین، لازم است کشته شود.

• لا تُفَتِّشِ النّاسَ عن أديانِهِم فتَبقى بلا صَديقٍ [9]

از دین مردم سوال نکن و به جستجو در آن نپرداز چرا که بی دوست خواهی ماند.

امام رضا (ع)

• كانَ رسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا بَعثَ جيشا فاتَّهَم أميرا، بَعثَ مَعهُ مِن ثِقاتِهِ مَن يتَجَسَّسُ لَه خَبرَهُ [10]

رسول خدا (ص) هر گاه سپاهی را رهسپار می‌نمود و به فرماندهی بدگمان بود، یکی از اشخاص مورد اعتماد و اطمینان خویش را به عنوان جاسوس به همراهش می‌فرستاد.

منابع:

[1] صحیح مسلم:28/1985/4

[2] کنزالعمال: 31597/ 15035

[3] الکافی:4/355/2

[4]  الكافي : ۲/۳۵۵/۵

[5]  تهذيب الأحكام : ۱۰/۴۸/۱۷۷

[6] سنن أبي داوود : ۳/۴۷/۲۶۵۰

[7] الكافي : ۷/۴۳۱/۱۵

[8] مستدرك الوسائل : ۱۱/۹۸/۱۲۵۱۸

[9] بحار الأنوار : ۷۸/۲۵۳/۱۰۹

[10]  وسائل الشيعة : ۱۱/۴۴/۴

آیه 12 سوره حجرات

• تلاوت ترتیل آیه 12 سوره حجرات – شاطری ابوبکر