آیا بیت کوین یا ارز دیجیتال حرام است؟! این پرسش از مهم‌ترین و متداولترین سوالات شرعی است که این روزها و با داغ شدن بازار بیت کوین، اتریوم و استخراج رمز ارز و تمایل افراد برای انجام این کار به دلیل سود دهی خوبی که دارد، پرسیده می‌شود. به همین دلیل بر آن شدیم تا در این مطلب به نظر و حکم فقهای عالیقدر در این باره بپردازیم. اما پیش از پرداختن به نظر و احکام این بزرگواران به معرفی ارز دیجیتال خواهیم پرداخت.
ارز دیجیتال (بیت کوین، اتریوم و …) چیست؟
ارز دیجیتال، پولی است که تماما در بستر الکترونیک ایجاد، ذخیره و میان افراد جا به جا می‌شود و مبنای آن اعداد باینری یا همان صفر و یک معروف هستند. در واقع مفهوم پول الکترونیکی یا ارز دیجیتال تماما در برابر اوراق بانکی یا سکه که به عنوان واسطه‌های فیزیکی شناخته می‌شوند قرار دارد. ارز دیجیتال که بیت کوین و اتریوم از انواع آن هستند کارکردی همچون پول‌های فیزیکی دارد (خرید و فروش انجام می‌شود و میان افراد انتقال پیدا می‌کند) ولی عمدتا تراکنش‌های جا به جایی سرمایه آن‌ها به شکل لحظه‌ای و بدون هیچ مرزی میان اشخاص و به صورت غیر متمرکز انجام می‌شود، به این معنا که مرجعی اصلی و رسمی برای کنترل و هدایت آن شناخته و معرفی نشده است و تماما به وسیله خود افراد هدایت می‌شود.
اشکالات شرعی بیان شده برای ارز دیجیتال یا بیت کوین
درباره بیت کوین گفته شده که دو اشکال شرعی برای آن و معاملاتی که به وسیله آن انجام می‌گیرند، محتمل است: مالیت نداشتن و غرری بودن آن.
- مالیت داشتن در معاملات به این معنا است که آن مال یا شی قابلیت آن را داشته باشد که مورد داد و ستد قرار گرفته و ارزش آن را داشته باشد که در حوزه تجارت بتوان آن را معاوضه کرد. درباره ارز دیجیتال و به طور ویژه بیت کوین بیان شده که این ارز همچون دیگر ارزهای معاملاتی مالیت ندارد و پشتوانه و اعتباری پشت آن نیست (در تعریف بیت کوین و ارز دیجیتال اشاره شد که هیچ ارگان، دولت و حکومتی پشت آن نیست) و می‌تواند به یک باره بی اعتبار شده و سقوط نماید، پس نمی‌توان به آن برای دراز مدت اعتماد کرد و افراد ممکن است بعدها خود را مورد سرزنش قرار دهند [1].
- در شرع اسلام معامله اگر غرری باشد، باطل است. معاملات بیت کوین در این بین و به چند دلیل غرری دانسته شده‌اند. اول اینکه در این معاملات خدعه و نیرنگ وجود دارد چرا که ارزش آن به یک باره ممکن است سقوط نماید یا گروه خاصی می‌توانند به بیت کوین بسیاری دست پیدا کرده و در ادامه قیمت و ارزش آن را دستکاری نمایند. دوم اینکه بیت کوین در معرض هلاکت است و هر لحظه امکان این وجود دارد که کاملا بی اعتبار شده و خریداران آن در معرض نابود شدن و متضرر شدن قرار بگیرند که یکی از معانی غرری بودن معامله نیز همین است. سوم دلیلی که به سبب آن می‌توان معاملات بیت کوین را غرری دانست این است که جهالت در این معاملات وجود دارد در حقیقت می‌توان این گونه بیان کرد که ماینر به صورت لحظه‌ای نمی‌داند که در مقابل منابع مصرفی آیا جایزه بلاک را دریافت می‌کند یا نه و به شکل یک احتمال باقی خواهد ماند.
نکته: به طور کلی و در فقه اسلامی در هنگام معامله هیچ یک از طرفین نباید ضرری را متحمل شوند. درباره بیت کوین نظرات و آرا مختلفی هست که بهتر است افراد برای دانستن جواب درست از مراجع تقلید خود در این باره سوال نمایند.
آرا و نظرات برخی فقهای اسلام درباره بیت کوین
– نظر آیت الله خامنه‌ای درباره بیت کوین
در سایت مقام معظم رهبری درباره بیت کوین فتوایی مبنی بر حلال یا حرام بودن آن منتشر نشده است که بتوان به آن استناد نمود. اما این امر بدین معنا نمی‌باشد که به کارگیری و استفاده از ارز دیجیتال و به ویژه بیت کوین اشکالی ندارد بلکه افرادی که مقلد ایشان هستند می‌بایست با رعایت نمودن قاعده الاعلم فالاعلم به مرجعی دیگر درباره این موضوع مراجعه نمایند. لازم به ذکر است که بر اساس نظر ایشان رعایت نمودن قانون رسمی کشور ایران در این باره لازم الاجرا خواهد بود و حکم تولید بیت کوین یا خرید و فروش آن تماما تابع قانون جمهوری اسلامی ایران است.
– حکم آیت الله سیستانی درباره بیت کوین و ارز دیجیتال
در این باره در سایت معظم له به موردی برخورد نکردیم اما بر اساس آن‌چه که در سایت اسلام کوئست قرار داده شده است می‌توان این چنین بیان کرد که ایشان اجازه به فعالیت مذکور نداده است.
– نظر آیت الله مکارم شیرازی درباره ارز دیجیتال
ایشان بیان نمودند که با توجه به اینکه ابهامات فراوانی درباره بیت کوین وجود دارد نظیر این موضوع که منشاء استخراج آن آشکار نیست و همچنین به طور معمول (غالبا) اعتبار آن از سوی دولت‌ها مورد قبول واقع نشده است و این ارز منشاء سوء استفاده‌های بسیاری گردیده است پس معامله آن جایز نمی‌باشد.
– نظر آیت الله شبیری زنجانی درباره بیت کوین
ایشان بیان فرمودند که اگر استفاده از این نوع ارزها نوعی مفسده اقتصادی به همراه داشته باشد و یا بر خلاف قوانین باشد، خرید و فروش آن دارای اشکال است.
تذکر: اگر چه اکثر فقها تولید و یا خرید و فروش ارزهای دیجیتال نظیر بیت کوین را به خودی خود حرام نگفته‌اند اما با توجه به ابهامات موجود و مفسده‌های احتمالی در این باره وارد شدن به این معامله‌ها را دارای اشکال دانسته‌اند و بیان نموده‌اند که در این مبحث بر طبق قوانین وضع شده عمل گردد.
منبع:
[1] بحث مالیت داشتن در معاملات و عقود شرعی بحث گسترده و وسیعی است که در این‌جا به اختصار بیان شده است.