شرح و تفسیر حکمت یازدهم نهج البلاغه

حکمت یازدهم : شکرانه پیروزی بر دشمن

وَ قَالَ (علیه السلام): إِذَا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِّكَ، فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ.

امام علی (ع) فرمود: هرگاه بر دشمن خویش چیره گشتی، بخشودن و در گذشتن از او را شکرانه غلبه بر او قرار ده.

شرح و تفسیر حکمت یازدهم

همانطور که می دانید برای هر نعمتی شُکری لازم است که اگر صورت پذیرد سبب بقای نعمت و ازدیاد آن می شود و اگر که انجام نشود نعمت ارزانی داده شده به مخاطره خواهد افتاد و احتمال است کم شده یا از بین برود. همچنین آشکار و روشن است که شُکر پروردگار تنها زبانی نبوده بلکه می بایست با انجام عملی مناسب و درخور شکرانه نعمت را به جای آورد.

شخصی که پروردگار عالم به او مال و ثروت بسیاری داده است برای شُکر گفتن لازم است دیگران را در آن مال سهیم گرداند و آن کس که خداوند متعال او را به مقام و جایگاهی رسانده است شُکرانه اش این است که در آن مقام و جایگاه مشکلات نیازمندان را حل و فصل نماید.

درباره پیروزی و غلبه بر دشمن، برترین شکرانه، گذشت و بخشش است همانطور که امیر مومنان (ع) در این حکمت فرموده است: هرگاه بر دشمن خویش چیره گشتی، بخشودن و در گذشتن از او را شکرانه غلبه بر او قرار ده [1]. آری گذشت و بخشش سیره اهل کَرم است و انتقام گرفتن شیوه ی ناکسان و لئیمان.

با کاوش در تاریخ زندگانی رسول خدا (ص) و ائمه اطهار علیهم السلام جلوه های بسیاری از این موضوع را می توان مشاهده نمود. در جریان فتح مکه مکرمه، زمانی که حضرت محمد (ص) بر اعداء که عمری خون به دل ایشان کرده بودند و اصحاب و یاران او را کشته بودند، پیروز گردید، جمله تاریخی و معروف «اذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقَاءُ[2]» را فرمود و تمامی جنایتکاران را مورد بخشش و مغفرت قرار داد و شعار «اَلْیَوْمُ یَوْمُ الْمَرْحَمَة» امروز روز رحمت و عفو است را در مکه طنین انداز کرد.

سفارش های امام علی (ع) در زمان شهادتشان درباره ابن ملجم مرادی که با نامردی بسیار ضربه ای به ایشان وارد کرده بود، نشانی از عفو و گذشت کریمانه ایشان است. همچنین در جنگ صفین پس از آن که یاران حضرت بر فرات مسلط و چیره شدند، اجازه نداد که به عنوان انتقام آب را بر روی دشمن ببندند، بلکه آب را برای تمامی آن ها آزاد ساخت. در سیره رسول خدا (ص) و امامان (ع) نمونه های بسیاری همانند آنچه که در بالا ذکر شد وجود دارد که بیان تمام آن ها در این مطلب نمی‌گنجد.

تبدیل کردن انتقام به گذشت و بخشش اثر مهم اجتماعی در برخواهد داشت و آن اثر این است که انتقام گرفتن به شکل تصاعدی پیش خواهد رفت و همواره قتل، کشتار و همچنین ناامنی به دنبال دارد و هیچگاه اجازه نمی دهد که صلح و آرامشی در جامعه به وجود آید در حالی که غفران و گذشت، خشونت ها را از بین می برد و باعث ایجاد آرامش و صفا در جامعه می گردد. پس می توان گفت که گذشت اضافه بر این که فضیلتی اخلاقی است نوعی تدبیر پر ارزش و مهم اجتماعی است.

پیامبر اکرم (ص) در حدیثی فرموده است: آیا شما را از برترین اخلاق دنیا و آخرت خبر ندهم؟ بهترین اخلاق، گذشتن از شخصی است که به تو ظلم و ستم روا داشته است و رفت و آمد و مراوده با شخصی است که رابطه اش را با تو قطع کرده و خوبی کردن به فردی است که به تو بدی نموده و بخشیدن و احسان به کسی است که تو را محروم کرده است [3].

در حدیثی دیگر از رسول خدا (ص) آمده است: یکدیگر را عفو نمایید تا کینه ها برچیده شوند [4].

در آیه 22 سوره نور خداوند متعال خطاب به اهل ایمان فرموده است: … باید مؤمنان عفو و صفح پیشه کنند و از بدیها درگذرند، آیا دوست نمی‌دارید که خدا هم در حق شما مغفرت (و احسان) فرماید؟ و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است [5].

در واقع از آثار مهم گذشت از افراد خطاکار این است که در اکثر موارد آنان به ناگاه منقلب گشته و عداوت و دشمنی شان به دوستی بدل می گردد که در تاریخ می توان نمونه های از آن را یافت.

البته ذکر این نکته مهم است که این دستور استثناء بسیار مهمی دارد و آن این است که در جایی که دشمن بخشش و گذشت را نشانه ی ضعف بداند یا سبب شود او دوباره جسارت کرده و خصومت و دشمنی اش را ادامه دهد، بخشش نادرست می باشد. در مواردی این چنین هیچ کس بخشش و گذشت را فضیلت ندانسته و آن را نوعی بی تدبیری و راضی بودن به ادامه دادن خصومت و خشونت می دانند. به همین سبب در اجرا کردن حدود اسلامی بر اساس شرع در جایی به قاضی اجازه گذشت داده شده که آثار توبه و پشیمانی و صلاح در فرد خطاکار آشکار باشد.

منابع:

[1] ترجمه حکمت یازدهم نهج البلاغه – علی شیروانی

[2]  کافى، ج 3، ص 512، ح 2.

[3] کافى، ج 2، ص 107، ح 1.

[4] کنز العمال، ج 3، ص 373، ح 7004.

[5] آیه 22 سوره نور، ترجمه الهی قمشه ای

 

• تلاوت تحقیق آیه 22 سوره نور – استاد عبدالباسط