همه چیز درباره زکات ، یکی از فروع دین اسلام

زکات از واجبات مالی دین اسلام می باشد که بسیار به آن تاکید شده و احکام آن نیز به روشنی بیان شده اند و هر مسلمانی موظف است که آن را بر اساس ضوابط و احکام اسلامی پرداخت نماید. این عمل که جزو فروع دین اسلام به شمار می رود از اهمیت بسیار بالایی برخوردار می باشد به طوری که در احادیث نقل شده از امامان معصوم آن را جزو پنج ستونی که اسلام بر آن ها استوار است قرار داده اند.

در این مطلب بر آن شدیم هر آنچه را که لازم است درباره این واجب دینی بدانید را برای شما بیان کنیم.

زکات به چه معناست و چه مفهومی دارد.

این واژه از ریشه «زکو» گرفته شده است و به معنای رشد، نمو، بالندگی و پاکی است و در اصطلاح به واجب شدن پرداخت میزان و مقدار مشخصی از برخی از اموال و دارایی ها تعیین شده، بر اساس ضوابط و شرایط خاص اطلاق می گردد و به دلیل اینکه سبب زیادی و برکت در مال و دارایی و پاکیزه شدن نفس آدمی می گردد، به آن زکات می گویند.

زکات از عبادات به شمار می آید و تمام مسلمانان در این باره اتفاق نظر دارند و منکر شدن واجب بودن این عمل سبب ارتداد می گردد [1].

در قرآن مجید

در قرآن کریم درباره زکات که از اهم برنامه های اقتصادی دین اسلام به شمار می رود، فراوان سخن گفته شده و در آیات بسیاری به این موضوع اشاره شده است. در حقیقت می توان گفت در 29 سوره قرآن کریم و در 56 آیه از آیات نورانی آن، واژه زکات و کلمات مشتق شده از این واژه به کار رفته است.

اهمیت و ضرورت این واجب دینی به گونه ای است که در آیات قرآن بیش از بیست بار در کنار ستون دین، یعنی نماز آمده است.

آیه های مرتبط با آن را می توان در 5 گروه طبقه بندی نمود:

گروه اول آیاتی هستند که در آن ها اصل و اساس زکات مطرح گردیده و هم رده و هم ردیف با نماز گفته شده و آن را یکی از شعائر و واجبات دینی دانسته و  به عنوان یکی از نشانه های ایمان بیان شده است. آیات 41 سوره مبارکه حج، 162 سوره نساء، 55 سوره مائده، 31 سوره مریم، 55 سوره مبارکه مریم و 156 سوره اعراف تنها برخی از آیات قرآنی است که در این گروه قرار گرفته اند.

گروه یا دسته دوم آیاتی هستند که در آن ها به دادن زکات امر شده و آن را معامله و داد و ستد با خداوند متعال معرفی شده است. دو آیه 33 سوره احزاب و 13 سوره مجادله در این دسته از آیات قرار دارند.

دسته سوم آیه هایی هستند که در آن ها به تشریع اساس این واجب عبادی و همچنین اقتصادی دین پرداخته شده است.

در گروهی دیگر از آیه های قرآن مجید مصارف زکات، صریح بیان شده اند، همچون آیه 60 سوره توبه.

و دسته ای دیگر از این آیات به افرادی که زکات مال خود را پرداخت نمی کنند، اشاره دارند نظیر آیه 7 سوره مبارکه فُصلت.

شروط لازم و عمومی برای واجب شدن زکات

برای آن که زکات بر شخصی واجب شود شرایطی را دین مبین اسلام معین کرده که در این بخش به بررسی آن ها خواهیم پرداخت.

• بالغ بودن

بدون تردید زکات بر افرادی واجب است که به سن بلوغ رسیده باشند. البته برای مواردی همچون طلا و نقره (درهم و دینار) همه یک نظر دارند و بلوغ را شرط دانسته اند اما برای دیگر موارد اختلاف نظر وجود دارد. برخی می گویند بلوغ فرد لازم است برخی دیگر معتقدند که بالغ بودن شخص نیاز نمی باشد.

• عاقل بودن

شرط دیگر واجب شدن زکات عاقل بودن فرد است، پس اگر که شخصی مجنون و دیوانه باشد بر مال و دارایی اش زکات تعلق نمی گیرد.

• حُر و آزاد بودن

بَرده نبودن یکی از شرایط تعلق زکات به مال است. پس اگر که شخصی غلام و برده ی کسی باشد نیازی نیست زکات بپردازد.

• مالک تام بودن

بر مال و دارایی که قرض داده شده، وصیت شده یا از طرف شخصی بخشیده شده باشد، زکاتی تعلق نخواهد گرفت مگر پس از دریافت آن.

• تمکُن کامل از تصرف در مال

بر اساس این شرط به مال و دارایی که فرد تمکُن کامل از تصرف در آن را ندارد، زکات مال تعلق نخواهد گرفت. چه عدم تمکُن از لحاظ عقلی باشد یا شرعی.

• حد نصاب

هر یک از موارد زکات دارای حد نصاب مشخصی هستند که اگر که به آن حد برسند، زکات به آن ها تعلق خواهد گرفت.

زکات بر چه چیزهای تعلق می گیرد؟

گفته شده است که زکات انعام ثلاث، نقدین و غلات اربع تعلق می گیرد که عبارتند از: شتر، گاو، گوسفند که به آن ها انعام ثلاث گویند، طلا و نقره که به نقدین مشهورند و غلات اربع که جو، کشمش، خرما و گندم را شامل می شود.

به جز این 9 چیزی که ذکر شد زکات بر هیچ چیز دیگری واجب نمی باشد. البته برخی مال التجاره را نیز جزو موارد زکات دانسته اند.

شروط ویژه تعلق زکات به هر یک از موارد آن

به جز شروط عمومی ذکر شده برای تعلق گرفتن زکات برای هر یک از موارد آن، شرایط ویژه ای مشخص شده است که در صورت تحقق آن ها زکات بر هر یک از موارد نه گانه واجب می گردد.

همانطور که می دانید 9 فقره ای که زکات به آن ها تعلق می گیرد در سه دسته انعام ثلاث، نقدین و غلات اربع قرار گرفته اند.

• شرایط اختصاصی برای انعام ثلات را می توان گذشت سال، چرا کردن در بیابان و مرتع، به کار نگرفته شدن حیوان در طول سال و رسیدن به حد نصاب دانست.

برای شتر 12 حد نصاب وجود دارد که اولین آن برای 5 نفر شتر بوده که زکات آن یک راس گوسفند می شود.

برای گاو دو حد وجود دارد که زکات نصاب اول آن یا سی راس گاو، گوساله ای دو ساله می باشد.

گوسفند را 5 حد وجود دارد که برای حد اول آن که چهل راس است، یک گوسفند به عنوان زکات معین شده است.

• شرایط ویژه برای نقدین عبارتند از: نقدین به صورت سکه باشند، سال بر آن ها گذشته باشد و به حد نصاب رسیده باشد.

طلا و نقره هر کدام دو حد دارند که حد اول طلا معادل 69 گرم و حد اول نقره نزدیک به 600 گرم است و زکات آن معادل یک چهلم مقدار نصاب است.

• مالکیت زراعت و رسیدن به حد نصاب دو شرط ویژه برای تعلق زکات برای غلات اربع می باشد.

آن را در  چه راهی و برای چه چیزی باید صرف نمود؟

در آیه 60 سوره مبارکه توبه به روشنی موارد مصرف زکات (صدقه) بیان شده است. بر این اساس برای موارد زیر مصرف می گردد.

• فقرا (افرادی هستند که به اندازه مخارج یک سال خود و خانواده اش ندارد).
• مساکین (کسانی هستند که از نظر معیشتی نسبت به فقرا در مرتبه ی پایین‌تری قرار دارند).
• کفاری که احتمال می رود با دادن زکات به آنان مسلمان می شوند و یا در جنگ ها به مسلمین کمک کرده اند.
• افرادی که از سوی امام معصوم (ع) یا نائب آن مأمور گشته اند که به امر جمع آوری و نگهداری زکات مشغول باشند و به امور آن رسیدگی نمایند.
• آن را می توان برای خرید بنده ها به نیت آزاد کردن آنان صرف نمود.
• اگر که بدهکاری وجود دارد که قادر به پرداخت بدهی خود نباشد می توان زکات را به آن شخص اهدا کرد.
• از دیگر موارد مصرف، سبیل الله است. به این معنا که زکات به طور مطلق صرف امور خیر و عام المنفعه که رضایت خدا را در پی داشته باشند و سبب تقرب شوند، گردند؛ همچون ساخت بیمارستان، مسجد، تامین مسکن و هزینه ازدواج جوانان.
• آن را می توان برای مسافر در راه مانده با شرایط ویژه صرف نمود.

منابع:

[1] جواهر الکلام، نجفی، محمدحسن، ج 15، ص 15

سایت موسسه معراج النبی استان خوزستان

اینستاگرام موسسه معراج النبی

• تلاوت ترتیل آیه 60 سوره توبه – استاد شهریار پرهیزگار