نهج البلاغه منتخبی از سخنان و نوشته های گهربار، حکیمانه و عالمانه مولی الموحدین حضرت علی (ع) در موقعیت های مختلف و برای افراد گوناگون می باشد که هزار سال قبل توسط سید رضی گردآوری شده است. فصاحت، بلاغت و محتوای غنی آن که به انجام دستورات و احکام الهی در همه ابعاد زندگی، مردم داری و رعایت حقوق افراد سفارش کرده است به خوبی شخصیت والا و برجسته امام علی (ع) را به تصویر کشیده است. در این مطلب قصد داریم به شرح و تفسیر حکمت اول نهج البلاغه بپردازیم.
در واقع هر یک از نامه ها، خطبه ها و حکمت های این کتاب با شیوایی و محتوای پر بار برای موضوعی منحصر به فرد و در موقعیت خاصی گفته شده است، و زمانی که آدمی آن را می خواند و در شرح و تفسیر آن تدبر می کند به گونه ای احساس می شود که امام (ع) تمام عمر خویش را تنها در این حوزه و موضوع منحصر به فرد گذرانده است.
حکمت يک نهج البلاغه : هوشیاری و روش مقابله با فتنه ها
كُنْ فِي الْفِتْنَةِ كَابْنِ اللَّبُونِ لَا ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ وَ لَا ضَرْعٌ فَيُحْلَبَ
در هنگام فتنه همچون بچه شتر نر دو ساله باش که نه کوهان و پشتی دارد که بتوان بر او سوار شد و نه پستانی که بتوان از او شیر دوشید.
در ابتدای و قبل از شرح و تفسیر حکمت می بایست معنی برخی از کلمات استفاده شده در آن را دانست.
- فتنه از «فتن» گرفته شده است که در اصل به قرار دادن طلا در کوره و جدا شدن ناخالصی ها و خالصی ها از يکديگر گفته می شود و در معنای دیگر آن آزمایش، بلا، آشوب و امتحان است که ممکن است برای هر فرد در اجتماع رخ بدهد و هیچ کس را گریزی از آن نیست.
- لبون در واقع به شتر شیرده که همیشه و به دلیل زائیدن های متوالی و مکرر شیر دارد گفته می شود.
- ابن لبون به بچه نر دو ساله شتر شیرده گفته می شود که نه آنقدر سن دارد که بتوان از آن سواری گرفت و نه شتر ماده است که بتوان به دلیل شیردهی از آن بهره گرفت.
شرح حکمت اول نهج البلاغه
همیشه و در طول تاریخ انسان ها درگیر آزمایش ها و آشوب های اجتماعی و سیاسی فراوانی بوده و خواهند بود و در این میان افرادی بیشترین ضربه را خورده اند که با نحوه رویارویی و مقابله با این فتنه ها آشنا نبوده اند.
درزمان ظهور اسلام نیز بسیاری از بدخواهان و دشمنان درصدد ایجاد آشوب و خرابکاری بوده اند تا با استفاده از آن ها جلوه و سیمای پیامبراکرم (ص) و ائمه اطهار علیهم السلام را مخدوش کرده و ضربه ای کاری به دین اسلام بزنند.
در کتاب نهج البلاغه، از امام علی (ع) سخنان بسیاری درباره فتنه وجود دارد. در برخی خطبه ها از فتنه های افراد مختلف آن زمان خبر داده است یا نشان های افراد فتنه گر را بر شمرده است؛ همچنین از علل ایجاد فتنه و راه های مقابله با آن نظیر تمسک به اهل بیت (ع)، اگاهی و علم نسبت به فتنه و فتنه گران، پایبند بودن به سنت رسول خدا (ص) نیز سخن به میان آورده است.
در حکمت اول نهج البلاغه، امام علی (ع) یکی از راه های مقابله با فتنه را معرفی کرده است. در این حکمت امیر المومنین (ع) به افراد مختلف در هر سمتی و جایگاهی که هستند، خواه دارای جایگاه قدرتمندی در اجتماع باشند یا از افراد عادی جامعه به شمار آیند، سفارش کرده که در هنگام ایجاد فتنه زیرکانه و با هوشیاری کامل عمل کنند. زمانی که فتنه ای در جامعه رخ بدهد و دو طرف فتنه هر دو باطل و ناحق باشند برای در امان ماندن و جلوگیری از سوء استفاده و بهره بردن فتنه گران و فتنه انگیزان از آن ها، آدمی باید با هوشیاری کامل عمل کند و عاملی برای تاخت و تاز (همانند شتر از او سواری بگیرند) و تقویت مالی و جانی فتنه گران (همانند شتر شیرده که باعث تقویت می شود) نباشد.
در حقیقت در این زمان عوامل فتنه درصدد این هستند که از انسان های با نفوذ و یا عادی به نفع خودشان بهره ببرند تا طرف مقابل را به زمین بکوبند، در این زمان بهتر است انسان بکوشد و مراقب باشد تا دین و دنیای آن خدشه دار نشود و آسیب نبیند.
یکی از راهکارهایی که در این زمان ائمه اطهار (ع) به کار می بستند عزلت و گوشه نشینی است تا به دام فتنه انگیزان زمان نیفتند.
البته باید متذکر شد عزلت، گوشه نشینی و بی طرفی زمانی توصیه و سفارش شده است که دو طرف فتنه ناحق باشند و اگر که یکی از دو طرف حق باشد بر انسان واجب است که طرف حق را بگیرد و تلاش نماید تا حق آشکار و پیروز و ناحق رسوا گردد.