در حکمت 93 نهج البلاغه از امام علی علیه السلام نقل شده که در فلسفه آزمایش انسان ها و عمومیت این موضوع برای تمامی آن ها می فرماید: هیچ یک از شما نگوید بارالها! به تو پناه می برم از این که من را مورد امتحان قرار دهی، چرا که هیچ کس نیست مگر اینکه مشمول امتحان شود. اما اگر شخصی می خواهد به خداوند پناه برد و دعا نماید، از آزمون ها یا همان فتنه های گمراه کننده به خداوند متعال پناه آورد، خدای سبحان می فرماید: «آگاه باشید که اموال و فرزندانتان وسیله آزمایش شما هستند». معنی این کلام آن است که حق تعال مردم را با دارایی ها و فرزندان آن ها امتحان می کند تا آنکه از رزق و روزی خود ناراحت است و آن که شاکر است و راضی، مشخص کند. اگر چه خدای سبحان از آنان به خودشان آگاه تر می باشد اما امتحان بدان علت است که اموری که سزاوار ثواب هستند و کارهایی که موجب کیفر است آشکار شود، چرا که برخی از مردم عاشق فرزند پسر هستند و از دختر متنفر می باشد و بعضی عاشق افزایش مال و ناراحت از کاستی ثروت می باشند (بر اساس گفته سید رضی گردآورنده کتاب نهج البلاغه این حکمت از تفاسیر عمیق و پیچیده ای می باشد که از امام شنیده شده است).
شرح حکمت 93 نهج البلاغه
شرحی که بیان در این بخش بیان می کنیم برگرفته از شرح نگاشته شده توسط آیت الله مکارم شیرازی در کتاب «پیام امام امیر المومنین» است.
و اما شرح حکمت:
امام علیه السلام در این سخن به امر مهمی اشاره نموده و آن عمومیت داشتن آزمون و امتحان الهی برای تمامی بندگان و حتمی بودن آن در هر شرایطی است. حضرت ابتدا چنین می فرماید: هیچ یک از شما نگوید بارالها! به تو پناه می برم از این که مورد امتحان قرار بگیرم (لاَ يَقُولَنَّ أَحَدُكُمْ: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنَ الْفِتْنَةِ»).
در ادامه از علت آن سخن به میان آورده و بیان می کند: به این سبب که هیچ کس نیست مگر اینکه مورد آزمون الهی قرار گیرد (لاَِنَّهُ لَيْسَ أَحَدٌ إِلاَّ وَهُوَ مُشْتَمِلٌ عَلَى فِتْنَة).
عالم هستی دار امتحان، تکلیف و مسئولیت است. انسان برای تکامل خلق شده است و این تکامل از راه فتنه ها و امتحان ها عبور می کند. بدون آزمون راهی به سمت کمال نیست. پس دعایی بدین مضمون مانند این است که آدمی بگوید خدایا من را به هیچ تکلیف و مسئولیتی مکلف ننما. بدون شک چنین دعایی مستجاب نخواهد بود.
حضرت علی علیه السلام در ادامه مسیر درست دعا کردن درباره آزمون ها را به انسان گوشزد می کند. ایشان می فرماید: اما اگر که شخصی می خواهد به خداوند پناه برد و دعا نماید از فتنه ها و آزمون های گمراه کننده به خدای متعال پناه ببرد (وَلَكِنْ مَنِ اسْتَعَاذَ فَلْيَسْتَعِذْ مِنْ مُضِلاَّتِ الْفِتَنِ).
واژه فتنه در اصل به معنی گذاشتن طلا در کوره است تا آنچه از ناخالصی در آن وجود دارد از بین برود و خالص از ناخالص شناخته شود. در ادامه اما به هر نوع امتحان یا آزمایشی گفته می شود. البته ناگفته نماند که گاهی این کلمه در معنای شکنجه، گمراه نمودن و ایجاد آشوب استفاده می شود.
اگر چه آیه های بسیاری درباره امتحان و آزمون الهی در قرآن مشاهده می شوند اما امام علیه السلام به دو مورد بسیار آشکار اشاره می کنند و آن دو چیزی نیستند جز دارایی و فرزند که در آیه 28 سوره انفال آمده اند.
حضرت در تفسیر این آیه علل عقلی را بیان کرده و می فرماید: «معنی این سخن آن است که حق تعالی مردم را با اموال و فرزندانشان مورد امتحان قرار می دهد تا آنکه از رزق و روزی خود خشمگین است و آن که شاکر است و راضی شناخته شوند، اگر چه خداوند سبحان به مردم از خود آن ها دانا تر است اما این بدان سبب است که اموری که مستحق ثواب هستند یا کارهایی که عقاب در پی دارند آشکار شوند» (وَمَعْنَى ذَلِكَ أَنَّهُ يَخْتَبِرُهُمْ بِالاَْمْوَالِ وَالاَْوْلاَدِ لِيَتَبَيَّنَ السَّاخِطَ لِرِزْقِهِ، وَالرَّاضِيَ بِقِسْمِهِ، وَإِنْ كَانَ سُبْحَانَهُ أَعْلَمَ بِهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ، وَلَكِنْ لِتَظْهَرَ الاَْفْعَالُ الَّتِي بِهَا يُسْتَحَقُّ الثَّوَابُ وَالْعِقَابُ).
در این کلام نکته ای مهم نهفته است و آن این است که نیت ها و صفات درونی آدمی هیچ گاه سبب پاداش و عقاب نمی شوند مگر اینکه به عمل منجر شوند. در واقع معیاری که برای پاداش و کیفر وجود دارد عمل است. پس خداوند با آنکه از نیت ها و صفات درونی آدم ها از خودشان نیز آگاه تر است باز هم مورد آزمون قرار می دهد تا در صحنه عمل آشکار گردد و معیار پاداش و کیفر محقق شود. می توان چنین گفت که مسیر تکامل انسان از راه فعل می گذرد و آزمون های الهی همه برای همین هدف ایجاد می شوند. و در معنای دیگر می توان چنین بیان کرد که معیار پاداش و عقاب حُسن فعلی است نه فقط حُسن فاعلی.
امیرمومنان در انتهای کلام خویش به چند مصداق از نیت های انسان ها اشاره نموده و می فرماید: «چرا که برخی از مردم پسر دوست دارند و از دختر متنفر هستند و بعضی افزایش مال را می خواهند و از کاستی آن ناراحت می شوند» (لاَِنَّ بَعْضَهُمْ يُحِبُّ الذُّكُورَ وَيَكْرَهُ الاِْنَاثَ، وَبَعْضَهُمْ يُحِبُّ تَثْمِيرَ الْمَالِ، وَيَكْرَهُ انْثِلاَمَ الْحَالِ).
آن گروه از انسان ها که تنها فرزند پسر دوست دارند و از دختر متنفر هستند افرادی می باشند که از نعمات الهی ناراحت و ناراضی هستند و از عهده آزمون پرودگار بر نیامده اند و آن گروه که به دنبال جمع دارایی هستند و از کاستی ها غمگین می شوند نیز مردود در امتحان می باشند.
- تلاوت ترتیل آیه 28 سوره انفال – شهریار پرهیزگار
وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ
و بدانید اموال و اولاد شما، وسیله آزمایش است؛ و (برای کسانی که از عهده امتحان برآیند،) پاداش عظیمی نزد خداست!