هشتادمین سوره قرآن کریم، سوره عبس است.این سوره دارای 42 آیه است و بیست و چهارمین سوره نازل شده بر پیامبر (ص) می باشد که بعد از سوره نجم و قبل از سوره قدر بر اساس ترتیب نزول است. سوره عبس مکی است و نام آن نیز از کلمه نخست اولین آیه با معنای ترشرویی، گرفته شده است. از دیگر اسم های این سوره «اعمی» و «سَفَرَه» است که از آیات 2 و 15 گرفته شده اند.
محتوای سوره
بر اساس تفسیر نمونه محتوای سوره عبس در پنج موضوع خلاصه شده است که این موضوعات عبارتند از: سرزنش و عتاب پروردگار درباره شخص که در مقابل فرد نابینای حقیقت جو برخورد مناسبی نداشت، اهمیت قرآن کریم و ارزش آن، کفران آدمی در مقابل نعمات الهی، ذکر برخی از نعمات الهی برای تحریک حس سپاسگزاری انسان، بیان بخش های تکان دهنده ای از رخدادهای قیامت و سرانجام اهل ایمان و اهل کفر در آن روز.
در حقیقت خداوند متعال در این سوره به متکبرانی که خویش را از خداوند بی نیاز می دانند هشدار می دهد. او در آیه ها به عدم تقدم ثروتمند بی ایمان بر تهیدست مومن اشاره نموده و هدف از نزول قرآن را بیداری انسان ها بیان نموده است. همچنین از وابستگی انسان به خداوند در تمام مراحل زندگی و ذلت و عذابی که در سرای آخرت برای کافران است سخن گفته است.
شأن نزول سوره عبس
درباره شأن نزول سوره عبس دو دیدگاه بیان شده است که در ادامه آن ها را بیان می کنیم.
- دیدگاه اول در میان اهل سنت شهرت دارد. نقل شده که گروهی از سران قریش در نزد رسول خدا (ص) بودند. پیامبر نی مشغول دعوت آنان به دین اسلام بود. ایشان امید داشت که در قلوب آن ها این دعوت موثر افتد. در همین حین عبدالله ابن ام مکتوم که شخصی نابینا و به ظاهر فقیر بود به مجلس وارد شد و از رسول خدا (ص) درخواست کرد تا آیه هایی از قرآن را برایش تلاوت کند و به او یاد بدهد. عبدالله پیوسته سخن خویش را تکرار می کرد. او آنقدر سخن پیامبر را قطع کرد که ایشان ناراحت شدند به گونه ای که آثار ناراحتی در چهره مبارک و نورانیشان نمایان شد و در دل خود گفت که این سران عرب در نزد خود می گویند پیروان محمد (ص) نابینایان و برده ها هستند پس روی از عبدالله برگرداند و به سخن خویش با سران قریش ادامه داد. آیات این سوره نازل گردید و پیامبر توبیخ شد. حضرت پس از آن عبدالله را همیشه احترام می کرد و می گفت:درود بر کسی که پروردگارم به سبب او من را مورد عتاب قرار داد[1].
- و اما در میا شیعیان این شأن که در حدیثی از امام صادق (ع) ذکر شده، شهرت دارد: مردی از بنی امیه در نزد پیامبر بود که ناگهان عبدالله بن مکتوم وارد مجلس شد. هنگامی که آن مرد نگاهش به عبدالله افتاد خود را جمع کرد. انگار که می ترسید آلوده شود. پس قیافه در هم کشید و صورت خویش را برگرداند. پس خداوند در این آیه ها او را مورد عتاب قرار داد.
نکته: بسیاری از علمای شیعه از جمله علامه طباطبایی شأن نخست را نادرست می دانند. علامه طباطبایی بر این باور است که آیات سوره عبس دلالت روشنی مبنی بر اینکه شخص سرزنش شده و مورد عتاب قرار گرفته پیامبر است وجود ندارد. بلکه شواهدی موجود هستند که این معنی را می رسانند که مقصود شخص دیگری است. در واقع رسول خدا (ص) با کافران نیز عبوس نبود حال که آن شخص جزو مسلمانان به شمار می رفت. علاوه بر این خداوند در سوره قلم که قبل از عبس نازل شده اخلاق پیامبر را عظیم خوانده است. همچنین در آیه های بسیاری به رسول اکرم (ص) امر شده بود که در مقابل مومنان متواضع باشد و به زرق و برق دنیا بی توجهی نماید. و در آخر اینکه ترشرویی نمودن به فقیران عملی قبیح از لحاظ عقلی است که بعید است رسول خدا (ص) انجام دهد.
آثار، فضائل و برکات سوره
در احادیث روایت شده از ائمه معصوم علیهم السلام به فضائل، آثار و برکات این سوره اشاره شده است که در ادامه به بیان برخی از آن ها می پردازیم.
- از رسول خدا روایت شده که فرمودند: هر که سوره عبس را تلاوت کند روز قیامت در حالی خواهد آمد که شادمان و خندان است[2].
- از امام صادق (ع) نیز نقل شده که می فرماید: هر که سوره عبس را تلاوت کند در بهشت زیر لواء و سابه حق تعالی و مشمول کرامت او خواهد بود و این کاری کوچک در نزد خداوند متعال است[3].
- همچنین در جای دیگر از ایشان نقل شده که فرمودند:هر که در زمان باریدن باران این سوره را تلاوت کند خداوند به تعداد قطرات باران گناهانش را می بخشد[4].
- از امام صادق علیه السلام دو حدیث دیگر نقل شده است که عبارتند از:
- اگر که مسافر در راه خود سوره عبس را تلاوت کند از خطراتی پیش رویی که در سفر دارد باز داشته می شود
- هر که سوره عبس را بر کاغذ یا پوست سفیدی بنویسد هر جا که می رود، هر جا که می رود با خود داشته باشد در راهش به جز خیر و خوبی مشاهده نمی کند و از خطرات به اذن الهی در امان خواهد بود[5].
منابع:
[1][1] طبری، جامع البيان في تفسير القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۳۰، ص۳۳؛ تفسیر رازی، ۱۴۲۰ق، ج۳۱، ص۵۳
[2] مجمع البیان، ج10، ص263
[3] ثواب الاعمال، ص121
[4] مستدرک الوسائل، ج6، ص210
[5] تفسیر البرهان، ج 5، ص 580
- ترتیل سوره مبارکه «عبس» با صدای استاد مصطفی اسماعیل