در حکمت 71 نهج البلاغه حضرت امیر المومنین علیه السلام به زیبایی هر چه تمام تر کم گویی را یکی از نشانه های کمال در عقل یا همان عاقل بودن دانسته است. ایشان فرموده اند: چون که عقل به کمال رسد، کلام کم شود.
آیت الله مکارم شیرازی در شرح این حکمت کوتاه بیان کردند[1]:
رابطۀ کامل شدن عقل و کم گویی از آنجا آشکار می گردد که اولا ریشه مفهوم عقل جلوگیری و امتناع است و به همین دلیل است که در زبان عرب به زانوبند شتر «عقال» می گویند. این زانوبند مانع از حرکت او می شود و به دلیل آنکه کلام سنجیده کم می باشد و سخن نسنجیده زیاد، عقل به آدمی می گوید که تو بیشتر اندیشه کن و کم تر سخن بگو.
دوما مطالبی که گفتن آن ها ضروری است نسبت به کلام غیر ضروری که به فضول کلام مشهور هستند بسیار کم هستند به همین جهت آنان که عاقل می باشند عموما خاموش بوده و تنها در زمان مناسب لب به سخن گفتن باز می کنند.
علاوه بر این دو مورد باید گفت که آدم عاقل به این امر اشراف دارد که مهم ترین و بیشترین گناهان و معصیت ها به زبان انجام می شوند. از این رو و در جهت حفظ خویش از عواقب ناگوار گناه تلاش می کند که کم تر سخن گوید. البته افرادی هم وجود دارند که خود را مومن می دانند اما آنچه که از دهان به ناحق و یا اشتباه خارج می شود را گناه به حساب نمی آورند! آن ها از ابتدا تا انتهای جلسه را به گفتن سخن بیهوده و گناه نظیر غیبت، تهمت و اهانت گذرانده و از این امر ابایی ندارند. این در حالی است که آدم عاقل هیچ وقت خویش را گرفتار عواقب زیان بار پُرگویی نخواهد کرد.
همچنین سخن بسیار سبب می شود نیرو و قوای ذخیره آدمی به همراه زمان که مهم ترین سرمایه او به شمار می رود، تلف شوند و عداوت ها را به بار آورد. پس عقل اگر که به کمال برسد در کنار شرع هر دو به کم و گزیده گفتن دستور می دهند.
از امام علی (ع) در غرر الحکم آمده که فرمودند: آدمی برخی اوقات کلامی را به زبان می آورد که در پشت آن قصد و نیت بدی وجود ندارد جز اینکه می خواهد مردم را بخنداند و به جهت آن (از جایگاه خویش) سقوط می کند، (سقوطی) بیش از فاصله که میان زمین و آسمان وجود دارد.
در کتب حدیثی به وفور درباره سکوت و کم گویی حدیث از بزرگان دین نقل و روایت شده است که در اینجا تنها به برخی از آن ها اشاره خواهیم کرد.
- رسول خدا (ص) می فرمایند: چهار چیز است که جز شخص با ایمان کسی به آن ها دست پیدا نمی کند: خاموشی و سکون که اولین گام عبادت است …[2]
- امام علی (ع): سکوت نشانۀ هوشمندی است و ثمره عقل است[3].
- امام حسن (ع): در مکان ها و موقعیت های بسیار، خاموشی و سکوت یاوری نیکو می باشد، هر چند تو سخنور باشی[4].
- امام صادق (ع): سکوت گنجی بسیار است و زینت شخص بردبار و ستر یا همان پوشش شخص جاهل[5]
- امام موسی کاظم (ع): راهنمای عاقل، تفکر است و راهنمای تفکر (اندیشیدن)، سکوت[6]
منابع:
[1] نوشته اقتباسی از کلام این فقیه بزرگوار است.
[2] مكارم الأخلاق : 2/377/2661
[3] غرر الحكم : 1343
[4] معاني الأخبار: ص401، ح62
[5] بحار الأنوار : 71/288/50
[6] الكافي : 1/16/12