انجام کاری خلاف باور قلبی یا ابراز ننمودن عقیده و مخفی کردن آن به علت یا علل خاصی را تقیه گویند. تقیه از میان مذاهب اسلامی در میان شیعیان به سبب فشارهایی که در دوران مختلف به آنان وارد می‌شد، بیش‌تر مشهور است. تقیه با نفاق اگر چه مشابه است اما آن نیست. نفاق پنهان نمودن شرک است و تظاهر کردن به ایمان اما تقیه بر عکس است. در تقیه شخص مومن به علت ضرر جانی یا مالی خیلی زیادی که ممکن است برای خود یا دیگری رخ دهد ایمانش به خداوند را پنهان می‌سازد. در قرآن کریم آیه‌هایی نظیر 28 سوره آل عمران، آیه 106 سوره نخل و 28 غافر را مرتبط با تقیه گفته‌اند. تقیه در احادیث و روایات نیز آمده است. همچنین ادله عقلی برای آن ذکر شده است.
سخن درباره تقیه بسیار است که در این مقال نمی‌گنجد. به همین سبب به نگارش احادیثی که در این باره نقل شده‌اند، می‌پردازیم.
تقیه در کلام امامان معصوم (ع)
امام علی (ع)
- مَن أحَبَّنا بقَلبِهِ و أبغَضَنا بلِسانِهِ فهُو في الجَنَّةِ .[1]
آن‌که ما را قلبی دوست بدارد و به زبان دشمن دارد، او در بهشت خواهد بود.
- و اللّه ِ ، لَو نادَيتُ في عَسكري هذا بِالحَقِّ الذي أنزَلَ اللّه ُ على نَبيِّهِ و أظهَرتُهُ و دَعَوتُ إلَيهِ و شَرَحتُهُ و فَسَّرتُهُ على ما سَمِعتُ مِن نَبيِّ اللّه ِ صلى الله عليه و آله ما بَقِيَ فيهِ إلاّ أقَلُّهُ و أذَلُّهُ و أرذَلُهُ ، و لاستَوحَشوا مِنهُ ، و لَتفَرَّقوا عنّي ، و لو لا ما عَهِدَهُ رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله إلَيَّ و سَمِعتُهُ مِنهُ و تَقَدَّمَ إلَيَّ فيهِ لَفَعَلتُ و لكنّ رسولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله قَد قالَ : كُلُّ ما اضطُرَّ إلَيهِ العَبدُ فَقَد أحَلَّهُ اللّه ُ لَهُ و أباحَهُ إيّاهُ[2]
به خداوند قسم اگر آن حقیقتی را که خدای متعال بر رسول خود نازل نمود، در بین این لشکرم فریاد می‌زدم و آن را مطابق با آن‌چه از رسول خدا (ص) شنیدم آشکار می‌نمودم و به آن دعوت می‌کردم و شرح و تفسیر آن را می‌گفتم، در این سپاه جز کم‌ترین، ضعیف‌ترین و پست‌ترین آن کسی نمی‌ماند و همه از آن رمیده و از حول من پراکنده می‌گشتند. اگر که توصیه پیامبر خدا (ص) به من و آن‌چه شنیدم و درباره آن به من دستور داد، نبود، هر آن این کار را می‌کردم. اما پیامبر (ص) فرمود: هر چیزی را که انسان به آن دچار شود خداوند آن را برایش حلال و مباح ساخته است.
امام محمد باقر (ع)
- خالِطُوهُم بِالبَرّانِيَّةِ، و خالِفوهُم بِالجَوّانِيَّةِ، إذا كانَتِ الإمرَةُ صِبيانِيَّةً[3]
هر زمان حکومت باطل بود با آنها (آنان که خودی نیستند) در ظاهر آمیزش نمایید و در باطن مخالف آنان باشید.
- ثَلاثَةٌ لا أتَّقي فيهِنَّ أحَدا: شُربُ المُسكِرِ، و مَسحُ الخُفَّينِ، و مُتعَةُ الحَجِّ[4]
حضرت صادق (ع) در پاسخ به پرسش زراره از تقیه نمودن نسبت به مسح کفش فرمود: سه چیز است که من درباره آن از کسی تقیه نمی‌کنم. این سه چیز عبارتند از: شراب نوشیدن، مسح روی کفش و متعه حج.
امام صادق (ع)
- التَّقيَّة تُرسُ اللّه ِ بَينَهُ و بَينَ خَلقِهِ[5]
تقیه سپر خدای متعال میان او و آفریدگان او است.
- اِتَّقُوا اللّه َ و صُونُوا دِينَكُم بِالوَرَعِ، و قَوُّوهُ بِالتَّقيَّةِ[6]
تقوای الهی بیشه کنید و دین خویش را با زهد و پارسایی حفظ نمایید و آن را با تقیه تقویت کنید.
- و اللّه ِ، ما عُبِدَ اللّه ُ بشيءٍ أحَبَّ إلَيهِ مِن الخَب ءِ ، قلتُ : و ما الخَب ءُ ؟ قال : التَّقيَّةُ[7]
هاشم کندی از امام صادق (ع) نقل می‌کند که ایشان بیان نمودند: سوگند به خدای متعال که خداوند به چیزی که در نزد او دوست‌داشتنی‌تر از «خب» باشد، عبادت نشده است. پرسیدم: «خب» چه چیزی است؟ فرمودند: تقیه.
- اتَّقُوا على دِينِكُم فاحجِبُوهُ بِالتَّقيَّةِ ؛ فإنّهُ لا إيمانَ لِمَن لا تَقيَّةَ لَهُ ، إنّما أنتُم في النّاسِ كالنَّحلِ في الطَّيرِ ؛ لَو أنَّ الطَّيرَ تَعلَمُ ما في أجوافِ النَّحلِ ما بَقِيَ مِنها شيءٌ إلاّ أكَلَتهُ[8]
برای دین خویش نگران باشید و آن را با تقیه پنهان نگاه دارید چرا که آن‌کس که تقیه ندارد ایمان ندارد. شما در میان مردم بسان زنبورهای عسلی هستید که در بین پرندگان قرار دارند. پرندگان اگر که بدانند درون زنبور عسل چه چیزی است تمامی آنها را خورده و چیزی باقی نمی‌گذارند.
- الحَسَنَةُ التَّقيَّةُ، و الإذاعَةُ السَّيّئةُ[9]
امام صادق علیه السلام در ارتباط با آیه «و با نیکی بدی را دفع می‌کنند»[10]، فرمود: یکی همان تقیه است و بدی فاش نمودن (امر حق).
- المُؤمنُ مُجاهِدٌ ؛ لأنّهُ يُجاهِدُ أعداءَ اللّه ِ عَزَّ و جلَّ في دَولَةِ الباطِلِ بِالتَّقيَّةِ ، و في دَولَةِ الحَقِّ بِالسَّيفِ[11]
شخص مومن همواره مجاهد است، زیرا در دولت باطل از مسیر تقیه با دشمنان خداوند عز و جل جنگ می‌کند و در دولت حق به وسیله شمشیر (این جهاد را انجام می‌دهد).
- إنّما جُعِلَتِ التَّقيَّةُ لِيُحقَنَ بِها الدَّمُ ، فإذا بَلَغَتِ التَّقيَّةُ الدّمَ فلا تَقيَّةَ . و ايمُ اللّه ِ ، لَو دُعِيتُم لِتَنصُرونا لَقُلتُم: لا نَفعَلُ ، إنّما نَتَّقي ، و لَكانَتِ التَّقيَّةُ أحَبَّ إلَيكُم مِن آبائكُم و اُمَّهاتِكُم ، و لَو قَد قامَ القائمُ ما احتاجَ إلى مُساءلَتِكُم عَن ذلكَ ، و لَأقامَ في كَثيرٍ مِنكُم مِن أهلِ النِّفاقِ حَدَّ اللّه[12]
همانا تقیه برای جلوگیری از ریختن خون‌ها قرار داده شد. پس هر زمان به ریختن خون منجر گردد، دیگر تقیه نخواهد بود. به خداوند قسم که اگر شما را دعوت نماییند که ما را کمک کنید، حتما خواهید گفت ما این کار را نمی‌کنیم بلکه تقیه کرده و تقیه را از پدر و مادر خود بیش‌تر دوست خواهید داشت و هنگامی‌که قائم قیام نماید، نیازی نیست که در این باره از شما پرسش کند و درباره بسیاری از اهل نفاق شما حد خداوند را جاری کند.
امام رضا (ع)
- لِدَعواكُم أنَّكُم شِيعَةُ أميرِ المؤمنينَ عليه السلام و أنتُم في أكثَرِ أعمالِكُم مُخالِفونَ ، و مُقَصِّرونَ في كَثيرٍ مِن الفَرائضِ ، و تَتَهاوَنُونَ بعَظيمِ حُقوقِ إخوانِكُم في اللّه ِ، و تَتَّقونَ حَيثُ لا تَجِبُ التَّقيَّةُ ، و تَترُكونَ التَّقيَّةَ حَيثُ لا بُدَّ مِن التَّقيَّةِ[13]
به سبب آن‌که شما مدعی این امر هستید که شیعه امیر مومنان (ع) می‌باشید، در صورتی که بسیاری از اعمالتان خلاف این ادعا است و در بسیاری از فرایض قصور می‌نمایید و نسبت به رعایت نمودن حقوق بزرگ برادران دینی خود سستی نشان می‌دهید و در آن‌جا که تقیه لازم نیست تقیه می‌نمایید و در آن‌جا که تقیه نیاز است، تقیه نمی‌کنید.
منابع:
[1] جامع الاخبار، ج1، ص 178
[2] بحار الانوار:64/413/75
[3] الوافی، ج5، ص 693
[4] الکافی: 2/32/3
[5] الکافی، ج2، ص 220
[6] الوافی، ج17، ص 152
[7] معانی الاخبار، ج1، ص 162
[8] الکافی: 5/218/2
[9] المحاسن، ج1
[10] احتمالا آیه 34 سوره فصلت است.
[11] علل الشرائع: 22/467
[12] وسائل الشیعه: 2/483/11
[13] وسائل الشيعة : ۱۱/۴۷۰/۹.
- تلاوت آیه 106 سوره نحل – محمد ایوب
مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَٰكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ
کسانی که بعد از ایمان کافر شوند -بجز آنها که تحت فشار واقع شده‌اند در حالی که قلبشان آرام و با ایمان است- آری، آنها که سینه خود را برای پذیرش کفر گشوده‌اند، غضب خدا بر آنهاست؛ و عذاب عظیمی در انتظارشان!