در آیه 5 سوره ممتحنه حق تعالی می‌فرماید: پروردگارا، ما را فتنه و امتحانی برای آنان که کفر ورزیدند قرار مده و پروردگارا ما را بیامرز، همانا تو بسیار مقتدر و حکیمی.
در بخش اول آیه بیان شده که خداوندا ما را مایه فتنه و امتحان اهل کفر قرار مده. این عبارت به چه معناست و چگونه خداوند یکتاپرستان را وسیله فتنه و امتحان قرار می‌دهد؟ در این مطلب تفاسیری که در این باره بیان شده‌اند را برای یافتن پاسخ مناسب بیان خواهیم نمود.
امام صادق (ع) در ارتباط با این آیه فرمودند: مَا کَانَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مُؤْمِنٌ إِلَّا فَقِیراً وَ لَا کَافِرٌ إِلَّا غَنِیّاً حَتَّی جَاءَ إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) فَقَالَ رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا فَصَیَّرَ اللَّهُ فِی هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَهًًْ وَ فِی هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَهًًْ[1].
در بین فرزندان آدم (ع) اهل ایمانی نبود که فقیر نباشد و کافری وجود نداشت جز این‌که ثروتمند باشد تا آن‌که ابراهیم (ع) آمد و فرمود: پروردگارا! ما را فتنه و وسیله آزمایش کسانی که کفر ورزیدند قرار مده، پس خدای متعال در این گروه ثروت و فقر قرار داد همان‌گونه که در آن گروه نیز ثروت و فقر را قرار داد.
تدبر در آیه 5 سوره ممتحنه
در ادامه به تفسیری که حجت الاسلام قرائتی برای این آیه بیان نموده، در کنار تفسیر نمونه و المیزان آیه پنجم خواهیم پرداخت.
تفسیر و تدبری از حجت الاسلام قرائتی[2]
در این آیه آمده است: پروردگارا! ما را محنت‌کش اهل کفر قرار مده (ما را فتنه کافران قرار مده/ شر کافران را از سر ما کم کن) …
- فتنه در معنی، عذاب، امتحان، بلا، آشوب و آزار است.
- این درخواست از خدا شده است چرا که اگر کفار بر اهل ایمان تسلط پیدا کنند و آن‌ها را شکنجه نمایند، آزمایشی برای اهل ایمان و کافران خواهد بود.
- آزمایشی برای کافران است تا میزان خباثت و لجاجت خود را نمایش دهند
- بر اساس این آیه می‌توان گفت که دین از سیاست جدا نیست.
- دو کلمه «ربنا» در یک آیه وجود دارند. ربنای اول سیاسی است (تحت شکنجه کافران قرار نگرفتن) و ربنای دوم در جهت طلب مغفرت است.
- این تفسیر نیز وجود دارد که گاهی ممکن است خلاف‌های انسان سبب تسلط کافران می‌شوند. در آموزه‌های دینی وجود دارد که اگر امر به معروف و نهی از منکر ترک شود، خداوند اشرار را مسلط می‌کند.
- درباره بخش آخر آیه که خداوند عزیز و حکیم معرفی شده، حجت الاسلام قرائتی بیان کردند که آن گروه از انسان‌ها که در دنیا عزیز هستند؛ یعنی صاحب قدرت به شمار می‌روند. رفتار و اعمال آن‌ها مستبدانه است و از روی قلدری است. این در حالی است که خداوند از قدرت خود در چارچوب حکمت استفاده می‌کند.
- این آیه نشان‌دهنده‌ی این است که اهل ایمان باید در روابط خود با کافران و قراردادهایی فرهنگی، تجاری، نظامی و … که با آنان می‌بندند، توجه کرده و فتنه‌ی کافران نشوند. نباید باعث تسلط کفار شد. ابزار نشدن برای کافران رمز و راز عزت است.
تفسیر نمونه آیه پنجم سوره ممتحنه
آن‌چه که در تفسیر نمونه در ارتباط با این آیه آمده است این است[3] که این آیه مبین یکی از درخواست‌های مهم و چشمگیر ابراهیم علیه السلام و یاران او می‌باشد. ابراهیم (ع) از خداوند می‌خواهد که آن‌ها را مایه گمراهی کافران قرار ندهد. احتمال می‌رود که این تعبیر به اعمال و افعالی اشاره داشته باشد که افراد بی خبر و ناآگاه انجام می‌دهند و موجب تقویت گمراهان می‌شوند. این در صورتی است که آن‌ها خیال می‌کنند کار خلافی انجام نداده‌اند. به عنوان مثال می‌توان به جاسوسی حاطب بن ابی بلتعه اشاره کرد. او گمان می‌کرد کار اشتباهی انجام نداده است در حالی که آن‌چه انجام داده بود، نامش جاسوسی بود. در مطلب «قصه قرآنی جاسوسی حاطب و همراهی ساره» به این موضوع به صورت داستانی اشاره شد.
البته ممکن است اشاره به این امر داشته باشد که خداوندا ما را در چنگال اهل کفر گرفتار نکن و ما را بر آنان پیروز بگردان تا مبادا آنان به سبب شکست ما بگویند که اگر این‌ها بر مدار حق بودند، هیچ‌گاه دچار شکست نمی‌شدند و این فکر و گمان گمراهی آنان را در پی داشته باشد.
در واقع می‌توان این چنین بیان کرد که این افراد از مغلوب شدن نمی‌ترسند. آن‌ها نمی‌خواهند دین حق زیر سوال برود و پیروزی ظاهری کافران حق بودن آن‌ها تلقی شود. این راه و رسم اهل ایمان است که هر آن‌چه را بخواهند برای خداوند خواسته و در جهت رضایت او طلب می‌کنند.
تفسیر المیزان آیه 5 سوره ممتحنه
در تفسیر المیزان آمده است که این آیه بخشی از دعای حضرت ابراهیم علیه السلام است. آن‌چه که در آیه چهارم بیان شده مقدمه است. در واقع ابراهیم نبی (ع) از خدای متعال می‌خواد که از آن‌چه که آثار سوء تبری آنان از کافران است پناه دهد و آن‌ها را مورد آمرزش و مغفرت خویش قرار دهد.
واژه فتنه در معنی امتحان است و این‌که فتنه‌ای برای کافران باشند به این معنا است که کافران بر آنان تسلط یابند تا مورد آزمایش و امتحان قرار گیرند (مقصود کافران است). فساد کنند و حضرت ابراهیم (ع) و اهل ایمان را آزار و شکنجه نمایند به این دلیل که به خداوند ایمان آورده‌اند
منابع:
[1] الکافی، ج۲، ص۲۶۲
[2] برگرفته از سخنرانی حجت الاسلام قرائتی در پایگاه سخنرانی مذهبی ایران صدا
[3] برگرفته از تفسیر نمونه می‌باشد.
- تلاوت ترتیل آیه 5 سوره ممتحنه – محمد جبریل
رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَاغْفِرْ لَنَا رَبَّنَا ۖ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
پروردگارا! ما را مایه گمراهی کافران قرار مده، و ما را ببخش، ای پروردگار ما که تو عزیز و حکیمی!»