بخشش در زمان قدرت نامی است مناسب برای حکمت 52 نهج البلاغه حضرت علی (ع)، چرا که ایشان همچون دیگر کلمات قصار موجود در این کتاب، به شیوایی هر چه تمام‌تر مضمونی اخلاقی را در قالب عبارتی کوتاه بیان کرده است. در این مطلب قصد داریم به شرح این حکمت پُر محتوا بپردازیم.[1]
حکمت پنجاه و دو نهج البلاغه
وَ قَالَ (علیه السلام): أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ، أَقْدَرُهُمْ عَلَى الْعُقُوبَة
و حضرت (ع) فرمود: شایسته‌ترین انسان‌ها به عفو و بخشش، تواناترینشان به عقوبت است.
شرح حکمت
امام علی علیه السلام در این حکمت همان موضوعی را بیان نموده که در حکمت 11 نهج البلاغه به صورتی دیگر آورده شده است. ایشان فرموده‌اند که سزاوارترین انسان‌ها به عفو تواناترین آنها به عقوبت است.
از جمله عوامل مهمی که باعث می‌شود نزاع، درگیری و یا کشمکش میان افراد دو طائفه و یا فرزندان یک خانواده سال‌های متمادی ادامه داشته باشد، آن حس انتقام جویی و عدم عفو و گذشت است که هر چه افراد جلوتر روند همچون سیلابی قوت گرفته و شدیدتر می‌گردد. این در حالی است که این موارد همان مراحل ابتدایی می‌توانند با گذشت یکی از دو طرف برای همیشه پایان پیدا کنند.
علاوه بر این، گذشت کردن، فرد خاطی را به تجدید نظر در عمل و رفتار خود و حتی جبران وا خواهد داشت که برکات آن بر هیچ شخصی پوشیده نیست.
با مطالعه و سیر در سیره ائمه اطهار (ع) می‌توان به این امر دست یافت که آن بزرگواران با این شیوه توانسته‌اند دشمنان سرسخت خویش (که قطعا دشمنان اسلام بوده‌اند) را به زانو در آورده و به یارانی فداکار تبدیل کنند. داستان فتح مکه و عفو عجیب پیامبر اکرم (ص)، عفو حضرت علی (ع) پس از جنگ جمل، گذشت امام حسن مجتبی (ع) در برابر مرد شامی تنها برخی از نمونه‌های بارز عفو و گذشت‌شان می‌باشند.
اما در این باره که حضرت بیان می‌دارد: شایسته‌ترین انسان‌ها به بخشش و گذشت تواناترین آنها بر کیفر و عقاب است بدین جهت است که هر چه میزان توانایی و قدرت شخص بر کیفر بیشتر باشد، بخشش اهمیت بیش‌تری می‌یابد و هیچ فردی نمی‌تواند اظهار نماید که این بخشش در اثر ناتوانی بر کیفر است.
در قرآن کریم آن‌جا که حق تعالی بخشش قاتلی که به عمد مرتکب قتل شده است را بیان می‌کند از تعبیر برادر استفاده کرده و می‌فرماید: فَمَنْ عُفِىَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَىْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ (پس اگر که شخصی از سمت برادر (دینی) خویش چیزی به او بخشیده شود (حکم قصاص به دیه یا همان خون بها بدل گردد) می‌بایست از مسیر پسندیده تبعیت نماید.
در کتاب کنزالعمال از پیامبر (ص) آمده که فرمودند: همدیگر را عفو کنید تا دشمنی‌ها در میان شما از بین برود. در کافی[2] نیز از ایشان نقل شده که می‌فرمایند: بر شما باد به بخشش چرا که چیزی به جز عزت به آدمی اضافه نمی‌کند؛ ببخشید تا خدای متعال به شما عزت دهد.
در بحار الانوار[3] و در حالات امام سجاد (ع) آمده است: والی مدینه شخصی به نام هشام بن اسماعیل بود که از طرف عبدالملک بن مروان به این سمت منصوب شده بود. این شخص امام سجاد (ع) را فراوان اذیت می‌کرد. پس از مدتی این شخص به دلیل شکایات فراوان مردم از او و همچنین روی کار آمدن پسر عبدالملک یعنی ولید بن عبدالملک از منصب خود عزل شد و بنا به دستور ولید در برابر مردم حاضر گردید تا هر که از او ظلمی دیده انتقام گیرد. هشام بن اسماعیل گفته بود که از امام سجاد بیش از همه ترس دارد چرا که به او بیشتر آزار رسانده است. امام علیه السلام به همراه اصحاب خود از آن‌جا می‌گذشت. پس به یاران خود سپرد که یک کلمه به او بد نگویند. در همان حین که امام می‌گذشت، هشام گفت: و خداوند آگاه‌تر است که نبوت و (امامت) را در کدام خاندان قرار دهد.
- تلاوت آیه 22 سوره نور-معتز آقایی
وَلَا يَأْتَلِ أُولُو الْفَضْلِ مِنْكُمْ وَالسَّعَةِ أَنْ يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبَىٰ وَالْمَسَاكِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۖ وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا ۗ أَلَا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ ۗ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ
آنها که از میان شما دارای برتری (مالی) و وسعت زندگی هستند نباید سوگند یاد کنند که از انفاق نسبت به نزدیکان و مستمندان و مهاجران در راه خدا دریغ نمایند؛ آنها باید عفو کنند و چشم بپوشند؛ آیا دوست نمی‌دارید خداوند شما را ببخشد؟! و خداوند آمرزنده و مهربان است!
منبع:
[1] برگرفته از پیام امیر المومنین آیت ا… مکارم شیرازی
[2] کافی، ج2، ص108
[3] بحار الانوار، ج46، ص94