هشتاد و نهمین سوره قرآن کریم بر اساس ترتیب کنونی «فجر» نام دارد که بر گرفته از آیه ابتدایی سوره است. این سوره مکی بوده و با سی آیه کوتاه دهمین سورهای است که بر حضرت محمد (ص) نازل گردیده است. سوره فجر به سوره امام حسین علیه السلام شهرت دارد و حق تعالی در آن پس از قسمهای متوالی، با اشاره به سرگذشت اقوام گذشته بیان میدارد که نعمت و محنتی که به آدمی میرسد وسیله امتحان و آزمایش اوست در ادامه نیز علل شکست آدمی در این ابتلائات را بیان نموده و به فرا رسیدن روز قیامت که در آن انسانهای بی ایمان با دیدن آثار جهنم، متوجه حقیقت شده و پند میگیرند، اما پندی بی سود چرا که راهی برای بازگشت نیست، اشاره میکند. در این مطلب و در ادامه نوشتارهای قبلی مرتبط با تفسیر سوره فجر، آیههای دیگری از این سوره بر اساس تفسیر نمونه، تفسیر میگردند.
آیه هایی از سوره فجر
… الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلَادِ ﴿١١﴾ فَأَكْثَرُوا فِيهَا الْفَسَادَ ﴿١٢﴾ فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذَابٍ ﴿١٣﴾ إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ ﴿١٤﴾ …
… همانها که در شهرها سرکشی و طغیان نمودند(11) پس فساد فراوان در آنها به بار آوردند(12) پس خدا تازیانه عذاب را بر آنها فرو فرستاد(13) همانا پروردگار تو در کمینگاه است(14) …
تفسیر آیاتی از سوره فجر
خداوند متعال پس از اشاره به سه قوم عاد، ثمود و فرعونیان در یک جمع بندی نهایی به اعمال این اقوام اشاره نموده و میفرماید: همانها که در شهرها سرکشی و طغیان نمودند. پس فساد فراوان در آنها به بار آوردند.
فساد که خود دربردارنده هر نوع ظلم، تجاوز، عیاشی و هوسرانی است در حقیقت از آثار طغیان آنها به شمار میرفت. هر قومی که طغیان نماید نهایتا در فسادی همه جانبه فرو خواهد رفت.
حق تعالی در ادامه بیان میدارد: پس خدا تازیانه عذاب را بر آنها فرو فرستاد. در این آیه خداوند مختصر اما جامع به مجازات این اقوام سرکش اشاره نموده است.
واژه «سوط» در معنای تازیانه، در اصل به اختلاط دو چیز با یکدیگر گفته می شود و در ادامه به تازیانه که عموما از رشته های چرمی بافته شده و همانند آنها ساخته شده است، اطلاق میگردد. برخی این واژه را کنایهای از مجازاتی باری تعالی دانستهاند مجازات و عذابی که با گوشت و خون آدمی در هم آمیخته و او را به شدت مغموم و ناراحت میسازد.
در سخنی از حضرت علی (ع) درباره امتحان آمده است: قسم به آنکه حضرت محمد (ص) را به حق مبعوث نمود، به شدت مورد امتحان و آزمایش قرار خواهید گرفت و غربال میگردید و همچون محتویات قابلمه (دیگ) به هنگام جوشیدن مخلوط شده و زیر و رو میشوید.
واژه «صب» که در اصل به معنای فرو فرستادن آب است در این آیه به استمرار این عذاب اشاره دارد. البته این احتمال وجود دارد که این واژه به پاک گردانیدن زمین از جور این افراد طاغی و سرکش اشاره داشته باشد.
در هر صورت برای «سوط» معنای اول که تازیانه است مناسبتر میباشد.
تعبیر کوتاه به کار رفته در این سوره به مجازاتهای شدید و گوناگونی که دامن گیر سه قوم عاد، ثمود و فرعونیان شده است اشاره دارد. برای قوم عاد خداوند تند باد سرد و سوزناکی فرستاد و آنان به هلاکت رسیدند. قوم ثمود توسط صیحه آسمانی نابود گشتند و فرعونیان در رود نیل غرق شدند.
در آیه 14 خداوند متعال به تمامی انسانهایی که در مسیر این گروهها و اقوام سرکش قدم گذاشته و میگذارند به عنوان هشدار میفرماید: همانا پروردگار تو در کمینگاه است.
واژه «مرصاد» از رصد گرفته شده و به معنای آماده و مهیا شدن برای مراقبت از چیزی است و در فارسی معادل با کلمه کمینگاه است. این کلمه عموما جایی استفاده میشود که اشخاص به ناچار لازم است از گذرگاهی عبور کنند اما شخصی در این میان و در آن گذرگاه منتظر آنها است تا ضربهای وارد نماید. و در کل به این موضوع اشاره دارد که افراد گمان نکنند که میتوانند از عذاب الهی در صورت طغیان و سرکشی در امان باشند چرا که جملگی مخلوقات در ید قدرت او قرار دارند و هر زمان اراده نماید آنان را مجازات خواهد نمود.
از بدیهیات است که حق تعالی مکان ندارد و در کمینگاهی نخواهد نشست. در واقع این تعبیر بدان جهت به کار رفته است تا احاطه قدرت پروردگار به تمامی افراد جابر، مجرم و طغیانگر نشان داده شود. لذا در حدیثی از امیر مومنان در ارتباط با معنای این آیه آمده است که «همانا پروردگار تو این قدرت و توانایی را دارد که کیفر اهل معصیت را به آنان بدهد.»
امام صادق علیه السلام نیز در حدیثی بیان فرمودند: مرصاد پلی میباشد بر مسیری که از جهنم عبور میکند، آنکس که حق مظلومی بر گردن اوست، از آنجا نمیگذرد. و این مورد به عنوان بیان مصداق آشکار برای این واژه درست است چرا که الله تعالی تنها در قیامت به کمین نخواهد نشست و در این دنیای فانی نیز در کمین ظالمان و ستمگران است و عذابی که بر سر قوم عاد، ثمود و فرعونیان نازل شد مصداقی برای این سخن است.
تعبیر به «ربک» یا همان پروردگارت، به این امر اشاره دارد که سنت خداوند درباره اقوام سرکش امت تو نیز جاری میگردد. این سخن هم تسلی خاطری است برای رسول خدا (ص) و افراد مومن که آگاه باشند، دشمنان لجوج و سرکش نخواهند توانست از چنگال قدرت پروردگار بگریزند و هم هشداری است به آنان که هر نوع ظلم و ستم را بر پیامبر (ص) و مومنان روا میدانستند. آنها لازم است بدانند که اقوامی بودند نیرومندتر از آنان که در برابر تندباد یا صیحهای از آسمان نتوانستند مقاومت کنند، پس آنها چگونه میتوانند با سرکشی و طغیان از عذاب الهی در امان باشند؟!!
در حدیثی مرتبط با آیه چهاردهم این سوره، رسول خدا (ص) فرمودهاند: روح الامین به من خبر رساند در آن وقت که حق تعالی آفریدهها را از نخستین آنها تا آخرینشان در صحنه قیامت متوقف میکند، جهنم را میآورد و صراطی را که از مو باریک تر و از شمشیر بُرندهتر است بر روی آن قرار میدهد. بر صراط سه پل است، روی پل نخست امانت، درستکاری، رحمت و محبت است و بر پل دوم نماز و سومین پل عدل الهی است. به انسانها امر میشود که از آن عبور کنند. پس آنان که در امانت و رحم کوتاهی نمودهاند، بر پل اول میمانند و اگر که از آن عبور نمایند، اگر که در نماز قصور داشته باشند بر دومی میمانند و اگر که از آن بگذرند در برابر عدل خداوند قرار خواهند گرفت و این معنای آیه «إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ» است.
- تلاوت ترتیل سوره مبارکه «فجر» با صدای استاد «علی عبدالله جابر»