نصیحت از خصائل و ویژگی‌های برجسته و بسیار خوب انسان به شمار می‌رود که نقش بسیار مهمی در ارتباط آدمی با خالق خویش و دیگر آدم‌ها ایفا می‌کند. ارتباطی که در بر دارنده راستی، اخلاص و درستی است و از دو رویی، غش و تزویر پاک است. نصیحت را یکی از مباحث و موضوعات علم اخلاق بیان کرده‌اند و آن را یکی از وظایف مومنان برشمرده‌اند. برای نصیحت مصادیق زیادی ذکر شده است که نصیحت برای خدا، نصیحت برای پیامبر (ص)، نصیحت برای قرآن مجید، نصیحت برای ائمه اطهار (ع) و نصیحت برای مردم برخی از این مصادیق هستند.
ممکن است کمی سخت به نظر برسد و معنا یا مفهوم آنچه که گفته شد به درستی درک نشود که این نیز امری طبیعی است چرا که عموما از واژه نصیحت برای موعظه نمودن و امر و یا نهی کردن به افراد استفاده می‌شود و بدین معنا به کار برده می‌شود در حالی که اشتباه است چرا که موعظه دیگران تنها مصداقی از نصیحت است و نصیحت به عنوان یک خصلت قلبی با مصداق های متعدد شناخته می‌شود و معنای آن خیر خواهی است. البته به سبب وجود مصادیق مختلف برای آن به وفا به خداوند متعال، دین الهی، پیامبر (ص)، کتاب آسمانی قرآن، امامان معصوم (ع) و صفا با مردم و بی غش بودن نسبت به آن‌ها نیز معنا شده است. درباره نصیحت از رسول خدا (ص) و امامان علیهم اسلام احادیثی روایت شده‌اند که در این نوشتار به بیان آن‌ها خواهیم پرداخت.
احادیث نبوی درباره نصیحت
- إِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَمْشَاهُمْ فِي أَرْضِهِ بِالنَّصِيحَةِ لِخَلْقِهِ [1]
همانا بلند مرتبه ترین مردم در نزد خداوند متعال در روز جزا (قیامت) شخصی است که بر روی زمین بیشتر در نصیحت و ارشاد مردم گام بردارد.
- إذا أراد اللَّه بعبد خيرا جعل له واعظا من نفسه يأمره و ينهاه [2]
اگر که خداوند برای بنده‌ای خیر بخواهد برای او پند دهنده‌ای از نفس خویش قرار می‌دهد که او را به نیکی امر و از بدی نهی می‌کند.
- لا واعِظَ أبلَغُ مِن النُّصحِ؛ [3]
هیچ واعظ و پند دهنده‌ای موثرتر از نصیحت نمی‌باشد.
- أحَبُّ ما تَعَبَّدَ لي بهِ عَبدي، النُّصحُ لي [4]
دوست داشتنی ترین چیزی که بنده من به وسیله آن من را عبادت می‌کند، خیرخواهی (خلوص) برای من می‌باشد.
- مَن لا يَهتَمَّ بأمرِ المُسلِمينَ فلَيسَ مِنهُم، و مَن لَم يُصبِحْ و يُمسِ ناصِحا للّه ِ و لرَسولِهِ و لكِتابِهِ و لإمامِهِ و لعامَّةِ المسلِمينَ فلَيسَ مِنهُم [5]
آن‌کس که به امر مسلمانان اهتمام نورزد پس از آن‌ها نمی‌باشد، و آن‌که صبح و شام ناصح و خیر خواه خدا، پیامبر او، کتاب، امام خود و عامه مسلمانان نباشد، پس از آن ها نیست.
- مَن يَضمَن لي خَمسا أضمَن لَهُ الجَنَّةَ: النَّصيحَةُ للّهِ عَزَّ و جلَّ ، و النَّصيحَةُ لرَسولِهِ ، و النَّصيحَةُ لكِتابِ اللّهِ، و النَّصيحَةُ لدِينِ اللّه، و النَّصيحَةُ لجَماعَةِ المُسلِمينَ [6]
چه کسی پنج چیز را برای من تضمین کند تا من برای او بهشت را ضمانت نمایم؟ [7]: خیر خواهی برای خداوند عز و جل، خیر خواهی برای پیامبر خدا، خیر خواهی برای کتاب خدا، خیر خواهی برای دین خدا و خیر خواهی برای جماعت مسلمانان.
نصیحت در کلام امامان
حضرت علی (ع)
- مَن قَبِلَ النَّصيحَةَ سَلِمَ مِنَ الفَضيحَةِ [8]
هر آن‌کس که نصیحت را قبول کند از فضاحت و رسوایی سلامت خواهد ماند.
- النُّصحُ بَينَ المَلأِ تَقريعٌ [9]
نصیحت کردن در میان جمع (در حضور دیگر افراد)، خُرد نمودن شخصیت است.
- الْمُسْلِمُ مِرْآةُ أَخِيهِ فَإِذَا رَأَيْتُمْ مِنْ أَخِيكُمْ هَفْوَةً فَلَا تَكُونُوا عَلَيْهِ أَلْباً وَ أَرْشِدُوهُ وَ انْصَحُوا لَهُ وَ تَرَفَّقُوا بِهِ [10]
مسلمان آینه برادر خود است پس اگر که از برادر خود خطا و اشتباهی مشاهده کردید همه او را مورد حمله قرار ندهید بلکه او را ارشاد کرده و نصیحت نمایید و با او مدارا کنید …
- ما أخلَصَ المَوَدَّةَ مَن لَم يَنصَحْ [11]
آن‌که خیر خواهی ننماید دوستی را خالص ننموده است.
- امحَضْ أخاكَ النَّصيحَةَ، حَسَنةً كانَت أو قَبيحَةً [12]
برادر خویش را خالصانه نصیحت کن، خواه آن نصیحت خوشایند و خوب باشد یا ناخوشایند و بد.
- ابذُلْ لصَديقِكَ نُصحَكَ ، و لمَعارِفِك مَعونَتَكَ ، و لكافَّةِ النّاسِ بِشرَكَ [13]
خیر خواهی‌ات را نثار دوست خویش کن و یاری و کمک خود را نثار آشنایانت نما و خوش رویی خویش را نثار تمامی مردم.
امام حسن مجتبی (ع)
- لا یَغشُّ العاقِلُ مَن استَنصَحَه[14]
عاقل و خردمند به شخصی که از او نصیحت می‌خواهد خیانت نمی‌کند (نارو نمی‌زند).
حضرت سجاد (ع)
- وَ أَمَّا حَقُّ النَّاصِحِ فَأَنْ تُلِينَ لَهُ جَنَاحَكَ ثُمَّ تَشْرَئِبَّ لَهُ قَلْبَكَ وَ تَفْتَحَ لَهُ سَمْعَكَ حَتَّى تَفْهَمَ عَنْهُ نَصِيحَتَهُ ثُمَّ تَنْظُرَ فِيهَا فَإِنْ كَانَ وُفِّقَ فِيهَا لِلصَّوَابِ حَمِدْتَ اللَّهَ عَلَى ذَلِكَ وَ قَبِلْتَ مِنْهُ وَ عَرَفْتَ لَهُ نَصِيحَتَه [15]
و اما حق نصیحت کننده این می‌باشد که نسبت به او فروتنی نمایی، دل خویش را برای فهم و درک نصیحت او مهیا کنی و به سخنان او گوش فرا دهی و اگر گفتار او درست و صحیح بود خداوند را سپاس گویی و قبول کرده و حق شناسی کنی …
- وَ أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَنْصِحِ فَإِنَّ حَقَّهُ أَنْ تُؤَدِّيَ إِلَيْهِ النَّصِيحَةَ عَلَى الْحَقِّ الَّذِي تَرَى لَهُ أَنَّهُ يَحْمِلُ وَ يَخْرُجُ الْمَخْرَجَ الَّذِي يَلِينُ عَلَى مَسَامِعِهِ وَ تُكَلِّمَهُ مِنَ الْكَلَامِ بِمَا يُطِيقُهُ عَقْلُهُ فَإِنَّ لِكُلِّ عَقْلٍ طَبَقَةً مِنَ الْكَلَامِ يَعْرِفُهُ وَ يَجْتَنِبُهُ وَ لْيَكُنْ مَذْهَبُكَ الرَّحْمَة [16]
و اما حق نصیحت خواه این است که او را به مسیر صحیحی که می‌دانی آن را قبول خواهد کرد راهنماییش کنی و سخن در حد درک، فهم و عقل او گویی که هر عقلی را ظرفیتی ویژه است روش تو باید همراه با مهربانی و رحمت باشد.
- كَثرَةُ النُّصحِ يَدعو إلَى التُّهمَةِ [17]
نصیحت زیاد موجب تهمت و بدبینی می‌گردد.
امام محمد باقر (ع)
- اِتَّبِعْ مَن يُبكيكَ و هُو لكَ ناصِحٌ، و لا تَتَّبِعْ مَن يُضحِكُكُ و هُو لكَ غاشٌّ [18]
پیروی نما از کسی که تو را می‌گریاند اما خیر خواه و ناصح تو می‌باشد و از کسی که تو را می‌خنداند اما با تو رو راست نمی‌باشد تبعیت مکن.
امام جعفر صادق (ع)
- اَلنَّصيحَةُ مِنَ الحاسِدِ مُحالٌ [19]
نصیحت و خیرخواهی از شخص حسود محال می‌باشد.
- يَجِبُ لِلمؤمنِ علَى المؤمنِ النَّصيحَةُ لَهُ في المَشهَدِ و المَغيبِ [20]
بر مومن نسبت به مومنی دیگر واجب است که در حضور و غیاب او خیر خواهش باشد.
- علَيكُم بالنُّصحِ للّه ِ في خَلقِهِ، فلَن تَلقاهُ بعَمَلٍ أفضَلَ مِنهُ [21]
برای خداوند متعال ناصح و خیر خواه خلق او باشید، چرا که هیچگاه خداوند را با عملی برتر از این کار ملاقات نخواهی نمود.
- ما ناصَحَ اللّه َ عَبدٌ مُسلِمٌ في نَفسِهِ، فأعطَى الحَقَّ مِنها و أخَذَ الحَقَّ لَها ، إلاّ اُعطِيَ خَصلَتَينِ : رِزقا مِن اللّه ِ عَزَّ و جلَّ يَقنَعُ بهِ و رِضىً عنِ اللّهِ يُنجيهِ [22]
هیچ بنده مسلمانی برای خداوند ناصح و خیر خواه نفس خویش نگشت و حق را از نفس خود و برای آن نگرفت جز اینکه دو نعمت به او ارزانی شد: رزقی از سوی خدای عز و جل که به آن قناعت نماید و رضایتی از خداوند که او را نجات داده و رهایی بخشد.
امام جواد (ع)
- الْمُؤْمِنُ يَحْتَاجُ إِلَى ثَلَاثِ خِصَالٍ تَوْفِيقٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَاعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَبُولٍ مِمَّنْ يَنْصَحُهُ [23]
فرد با ایمان به سه خصلت نیازمند می‌باشد: توفیقی از سوی خداوند متعال، واعظ و پند دهنده‌ی از درون خویش و پذیرش نسبت به شخصی که او را نصیحت می‌کند.
امام حسن عسکری (ع)
- مَن وَعَظَ أَخاهُ سِرّا فَقَد زانَهُ و َمَن وَعَظَهُ عَلانيَةً فَقَد شانَهُ [24]
هر کس که برادر خویش را در نهان پند دهد، او را زینت داده است و هر که برادر خود را به صورت آشکار (در میان جمع) وعظ نماید، او را سرشکسته کرده است.
منابع:
[1] کافی (ط- الاسلامیه) ج2، ص208،ح5
[2] نهج الفصاحه، ص183، ح154
[3] تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 226 ، ح 4598
[4] الترغيب و الترهيب : ۲ / ۵۷۷ / ۱۶
[5] همان:2/577/17
[6] مشکاه الأنوار: 533/1786
[7] ممکن است معنای این بخش این باشد که (هر کس برای من پنج چیز را تضمین کند برای او بهشت را ضمانت می‌کنم)
[8] عیون الحکم و المواعظ (لیثی) ص447، ح7911
[9] شرح نهج البلاغه(ابن ابی الحدید) ج 20، ص 341، ح 908
[10] تحف العقول، ص108
[11] غرر الحکم: 9580
[12] نهج البلاغه: الکتاب 31
[13] غرر الحکم: 2466
[14] تحف العقول، ص236
[15] همان، ص269
[16] مستدرک الوسایل، ج11، ص166
[17] الدرة الباهرة:26
[18] المحاسن: 2/440/2526
[19] من لایحضره الفقیه ج 4 ، ص 54 ، ح 5092 – خصال ص 269
[20] الکافی:2/208/2
[21] همان، 2/208/6
[22] الخصال:46/47
[23] بحارالأنوار(ط-بیروت) ج 75 ، ص358، ح1
[24] تحف العقول، ص489