علت عدم شروع سوره توبه با نام خدا

تمامی سوره های قرآن کریم به با عبارت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» شروع شده‌اند، جز سوره توبه علت آن چیست؟ درباره علت عدم شروع سوره توبه با نام خدا و عبارت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» مفسران قرآن کریم آرا و نظرات مختلفی داشته و بیان کرده‌اند که در این مطلب به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت.

علل علت عدم شروع سوره توبه با نام خدا

• ارتباط میان سوره‌های توبه و انفال

بعضی از مفسران قرآن کریم علت عدم شروع سوره برائت با نام خدا را ارتباط میان این سوره مبارکه با سوره قبلی یعنی انفال بیان کرده‌اند. این گروه از مفسرین به روایتی از امام جعفر صادق (ع) که در آن حضرت دو سوره انفال و برائت را یک سوره به شمار آورده است [1] استناد نموده و بر این باورند که ارتباط و همچنین تناسب موجود میان این دو سوره از ارتباط دیگر سوره‌ها افزون‌تر است و در اکثر مباحث و موضوعات این‌گونه می‌نماید که انگار سوره برائت یا همان توبه متمم سوره مبارکه انفال است زیرا بیشتر مطالب آن‌ها درباره اصول و فروع دین، سنت‌های الهی، شریعت و قانون به خصوص قوانین جنگی و آن‌چه که بدان مرتبط است همچون اسباب غالب شدن بر دشمن (از امور روانی، مالی، پیمان‌ها و …) و آمادگی‌های رزمی و احکام ولایت در نبرد میان اهل ایمان با یکدیگر و کافران با همدیگر و همچنین خصائل مومنان مخلص، کافران، افراد منافق با هم متناسب بوده و آن‌چه که در سوره مبارکه انفال به صورت خلاصه بدان اشاره گردیده است در سوره برائت مفصل درباره آن صحبت شده است. [2]

• عدم تناسب میان عبارت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» و اعلام برائت

برخی دیگر از مفسرین قرآن مجید معتقد هستند که دلیل نیامدن عبارت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» که نماد و نشانه رحمت الهی است با اعلام برائت نمودن که نماد خشم و غضب پروردگار است تناسب ندارد پس به همین دلیل است که این عبارت در ابتدای سوره ذکر نشده است. این گروه از مفسران به یکی از روایت‌های نقل شده از امیر مومنان علی (ع) تمسک جسته‌اند. در آن روایت که در جلد سه مجمع البیان آمده است، حضرت فرموده‌اند: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ برای رحمت و امان می‌باشد اما سوره برائت (توبه) برای برداشته شدن امان از شمشیر نازل گردیده است. [3]

در واقع این گروه برخلاف گروه قبلی که تناسب میان دو سوره انفال و توبه را دلیل نیامدن نام خدا برای شروع دانسته‌اند آن دو را مستقل از هم گفته‌اند و نیامدن نام خدا در ابتدا را به سبب لحن سوره که در ارتباط با مشرکان قهر آمیز است و اعلام تنفر از مشرکان عهد شکن می‌باشد با نام خداوند که نماد رحمت الهی و صلح است ناسازگار می‌دانند.

• سوره‌های انفال و توبه یک سوره‌اند!

سوره انفال و توبه یک سوره‌اند! این نظر گروه دیگری از مفسران است. دلایلی که این گروه بیان کرده‌اند به این شرح هستند که سوره انفال در روایات جزو هفت سوره طولانی قرآن کریم (سبع طوال) می‌باشد [4] و از سوره‌های «مئون» یا صد آیه [5] نیز به شمار رفته است در صورتی که سوره انفال تنها 75 آیه دارد و این خود موید این موضوع است که دو سوره انفال و برائت یک سوره‌ هستند و مجموع آن‌ها یکی از سوره‌های هفتگانه را تشکیل داده است. در ضمن نیامدن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در بین دو سوره تائید دیگری بر این امر است.

و اما نتیجه گیری …

سوره مبارکه توبه یا برائت با اعلان نمودن جنگ عمومی با مشرکان و راندن همه‌ی عهدها و پیمان‌های پوشالی آنان آغاز گردیده است و عبارت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» در بردارنده‌ی صلح و آرامش است. به همین سبب است که سوره‌ی نبرد با مشرکان با عبارتی که هم‌زیستی مسالمت آمیز را در بر دارد شروع نشده است.

احتمال می‌رود به سبب تشابه سوره توبه با انفال که همانند بخشی از آن است، نام خدا در آغاز سوره توبه نیامده است. سوره مبارکه انفال جهاد و نبرد مسلمانان در جنگ بدر را بازگو می‌نماید و سوره برائت گزارش دهنده نبرد تبوک است. پس آن‌چه که سوره انفال درج شده و بیان گردیده است از نظر هدف کلی، تشویق نمودن مسلمانان به جهاد و برحذر داشتن آنان از سرپیچی نسبت به فرمان‌ها و دستورات خداوند و رسول او، حضرت محمد (ص) است، بدین سبب سوره توبه به همراه سوره انفال و در پی آن آمده است[6].

به نظر می‌آید که می‌توان میان موضوعات بیان شده جمع نمود و با استناد و توجه به روایت‌هایی که از امامان معصوم علیهم السلام نقل شده‌اند، حکمت و علت عدم شروع سوره توبه با نام خدا و عبارت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»، را تناسب و ارتباط میان سوره توبه و سوره پیش از آن یعنی انفال و عدم تناسب اعلام برائت از مشرکان و جنگ با مشرکان عهد شکن با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ بیان کرد چرا که اگر موضوع تنها عدم تناسب عبارت بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ با اعلام برائت باشد که در این صورت این موضوع با توجه به آیه‌های ابتدایی سوره‌های مسد، کافرون و منافقون و آمدن عبارت بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ در شروع آن‌ها نقض می‌گردد و از جهتی دیگر می‌توان این‌چنین گفت که درست است سوره مبارکه توبه با آیه‌های برائت آغاز گردیده اما تضمین کننده مسئله توبه، محبت به افراد پرهیزکار، دادن مهلت به مشرکین و مواردی از این قبیل می‌باشند که تماما نشان از رحمت الهی حتی در حق دشمنان است.

• تلاوت ترتیل آیه 1 سوره توبه – احمد دباغ

منابع:

[1] طبرسی ، فضل بن علی . مجمع البیان، ج ۳، ص ۶

[2] تفسیر كاشف، ج ۵، ص ۲۵۵ به نقل از: عبده، محمد، تفسیر المنار، ج ۱۰، ص ۱۴۸

[3] مجمع البیان، ج3، ص7

[4] ر.ك: تفسیر ابن كثیر، ج ۱، ص ۵۵, و تفسیر طبری، ج ۱، ص ۳۴, و سیوطی: الدر المنثور، ج ۱، ص ۱۸۹ و ج ۶ ص ۱۰۱ و روض الجنان، ج ۱، ص۱۱

[5] تفسیر کاشف، ج5، ص255

[6] حجتی، سید محمد باقر، اهداف و مقاصد سوره های قرآن كریم، ص ۱۸۵