در این مطلب و در ادامه دو مطلب قبلی با عناوین «تفسیر سوره مبارکه انشراح – بخش اول» و «تفسیر سوره مبارکه انشراح – بخش دوم» که به تفسیر سوره انشراح پرداخته شد به شرح و تفسیر ادامه این سوره مبارکه که تسلی خاطری بر دل و جان حضرت محمد (ص) می‌باشد، خواهیم پرداخت.
سوره مبارکه انشراح
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ (1) وَ وَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ (2) الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ (3) وَ رَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ (4) فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا (5) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا (6) فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ (7) وَ إِلَى رَبِّكَ فَارْغَبْ (8).
به نام خداوند بخشنده مهربان، آیا سینه تو را (به نوری از جانب خویش) گشاده ننمودیم (1) و بار سنگین تو را از تو بر نداشتیم (2) همان بار گرانی که سخت بر پشت تو سنگینی می‌نمود (3) و آوازه و نام تو را (در سرتاسر جهان) بلند ساختیم (4) پس به یقین با هر سختی آسانی است (5) بله به طور قطع (مسلماً) همراه با سختی آسانی است (6) پس آن هنگام که از کار مهمی فارغ گشتی به امر مهم دیگری بپردار (7) و به سمت و سوی پروردگار خویش توجه نما (8)
تفسیر سوره انشراح – بخش سوم
در دو مطلب قبلی به تفسیر آیه های اول تا چهارم سوره پرداختیم حال و در ادامه به تفسیر و شرح آیه‌های بعدی خواهیم پرداخت.
در آیه پنجم و ششم حق تعالی مهم‌ترین نوید را به رسول خویش می دهد، نوید و بشارتی که بارقه‌ها و انوار امید را بر دل پاک حضرت تاباند. خداوند در این آیه‌ها می‌فرماید: پس به یقین با هر سختی آسانی است (5) بله به طور قطع (مسلماً) همراه با سختی آسانی است (6).
در واقع خداوند متعال به پیامبر اکرم (ص) می‌گوید که به یقین دشواری‌ها و مشکلات به این صورت باقی نخواهند ماند و کارشکنی کفار و مشرکان تا به ابد ادامه ندارد و این همه محرومیت و مصائب که در حال حاضر گریبانگیر مسلمانان شده این‌گونه نمانده و روزی به پایان خواهند رسید.
و آن شخصی که در برابر مشکلات شکیبایی و استقامت کند روزی مسلما حلاوت آن را خواهد چشید، روزی که بانگ دشمن خاموش، کارشکنی‌ها بی‌اثر، مسیر تکامل هموار و طی کردن طریق حق آسان و سهل می‌گردد.
برخی از مفسران قرآن کریم این آیه‌ها را مرتبط با فقر مالی عمومی که در ابتدای بعثت و ظهور اسلام گریبان تمامی مسلمانان را گرفته بود می‌دانند اما وسعت و گستردگی معنا و مفهوم آیه‌ها نشان‌دهنده‌ی این موضوع است که این آیات تمامی مصائب و مشکلات را در بر می‌گیرد. دو آیه پنجم و ششم به گونه‌ای بیان شده‌اند که تنها اختصاص به دوره حیات رسول الله (ص) و شخص ایشان نیستند و قاعده‌ای جامع و کلی بوده که به عنوان تعلیلی بر موضوعات گذشته مطرح می‌باشد و به تمامی مومنان کوشا و مخلص بشارت می‌دهد که همواره در کنار مشکلات و دشواری‌ها، آسانی است. آری این‌گونه است که با هر دشواری آسانی وجود دارد و این دو همواره با هم بوده و خواهند بود. در واقع این وعده‌ی الهی است که هیچ گاه تخلف پذیر نخواهد بود و سبب می‌گردد تا نور امید در دل‌ها تابیده شده و نا امیدی از جان و روح آدمی زدوده شود.
در حدیثی از حضرت محمد (ص) این‌چنین آمده است: بدان و آگاه باش که با سختی‌ها آسانی‌ست و با شکیبایی پیروزی و با غم و ناراحتی خوشحالی است.
و در پایان خداوند می‌فرماید: پس آن هنگام که از کار مهمی فارغ گشتی به امر مهم دیگری بپردار (7) و به سمت و سوی پروردگار خویش توجه نما (8)
در حقیقت مقصود حق تعالی این است که هیچ‌گاه بیکار نمان و تلاش مستمر داشته و پس از آن‌که مهمی را به پایان رساندی، مهم دیگری را آغاز کن و در تمامی این اوضاع و احوال به خداوند تکیه کرده و به سمت و سوی او توجه کن، رضایتش را جلب کرده و خشنودی و رضایتش را جستجو نموده و به سوی تقرب به او شتاب نما.
بر اساس آنچه که بیان گردید، می‌توان به این نتیجه رسید که آیه هفتم نیز معنا و مفهوم گسترده‌ای دارد که فراغت از امر و کاری مهم و پرداختن به امر مهم دیگری را شامل می‌شود و برای تمامی آن‌ها در آیه آخر سفارش به جهت دهی به تمامی تلاش‌ها به سمت خداوند متعال شده است.
اما اغلب مفسران معانی محدودی برای آیه هفتم در نظر گرفته و بیان داشته‌اند که هر یک از آن‌ها می‌تواند مصداقی برای آیه باشد، به عنوان مثال برخی گفته‌اند که این آیه مرتبط با نماز واجب است و مقصود این است که اگر شخص از نماز واجب فراغت یافت دعا نموده و هر آنچه که می‌خواهد را طلب نماید.
برخی گفته‌اند معنا این است که پس از فراغت از فرائض فرد به نافله شب بپردازد.
بعضی نیز بیان داشته‌اند که زمانی‌که از جهان و دنیا فارغ گشتی به امور آخرت، عبادت و نماز بپرداز.
برخی نیز مقصود را این دانسته‌اند که هر زمان از جهاد با دشمن فارغ شدی عبادت کن و یا هر زمان از جهاد با دشمن فارغ شدی به جهاد بزرگ تر که جهاد با نفس است بپرداز.
همچنین آمده است که مقصود این است که زمانی که از ادا کردن رسالت فارغ شدی به شفاعت برخیز.
علاوه بر آنچه که گفته شد در روایت‌های بسیاری که حاکم حسکانی در کتاب شواهد التنزیل آورده، نقل شده که امام جعفر صادق (ع) فرموده است: یعنی زمانی که فارغ گشتی علی (ع) را به ولایت منصوب نما.
البته باید گفت که با توجه به این موضوع که در این آیه مبحث فراغت تعیین نشده و عبارت «فانصب» از ماده نصب به معنای زحمت می‌باشد این آیه شریفه از اصلی کلی و جامع سخن می‌گوید و مقصود و هدف آن است که رسول خدا (ص) را به عنوان الگو از استراحت پس از پایان یافتن امری مهم بازداشته و تلاش و کوششی مستمر را گوشزد نماید. پس با توجه به این معنا تمامی معانی محدود بیان شده درست خواهند بود و مصداقی هستند برای این معنای عام.
در هر صورت سوره انشراح اگر چه بیان کننده عنایت پروردگار به رسول خدا (ص) است، مجموعه‌ای امید بخش و زندگی بخش برای تمامی آدمیان است.
- تلاوت ترتیل سوره مبارکه «شرح» با صدای استاد «احمد خلیل شاهین»