سوره علق از دیگر سوره‌های پُِر فضیلت قرآن مجید می‌باشد که متشکل از نوزده آیه کوتاه است. این سوره که در جزء سی‌ام قرآن قرار دارد جزو مفصلات به حساب می‌آید و آیه‌های نخستین آن بر طبق نظر اکثریت مفسران ابتدایی‌ترین آیه‌های نازل شده بر حضرت محمد (ص) می‌باشند. در این سوره که به اقراء نیز شهرت دارد حق تعالی ابتدا به رسول الله (ص) فرمان قرائت می‌دهد سپس از خلقت انسان، نعماتی که به آدمی ارزانی داده، سرکش و ناسپاس بودن او سخن به میان می‌آید. و در نهایت به مجازات سخت اشخاصی که مانع هدایت آدمیان و انجام دادن کار و عمل خوب هستند اشاره نموده و سجده به درگاه الهی و تقرب و نزدیکی به خداوند متعال فرمان می‌دهد. در این مطلب می‌خواهیم به تفسیر آیات این سوره بپردازیم.
سوره علق
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ (1) خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ (2) اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ (3) الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ (4) عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ (5) كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى (6) أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى (7) إِنَّ إِلَى رَبِّكَ الرُّجْعَى (8) أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهَى (9) عَبْدًا إِذَا صَلَّى (10) أَرَأَيْتَ إِنْ كَانَ عَلَى الْهُدَى (11) أَوْ أَمَرَ بِالتَّقْوَى (12) أَرَأَيْتَ إِنْ كَذَّبَ وَتَوَلَّى (13) أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى (14) كَلَّا لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ (15) نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ (16) فَلْيَدْعُ نَادِيَهُ (17) سَنَدْعُ الزَّبَانِيَةَ (18) كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ (19)
به نام خداوند بخشنده مهربان. بخوان به نام پروردگارت که خلق نمود (1) همان که انسان را از علق (خون بسته) آفرید (2) بخوان و پروردگار تو کریم‌ترین کریمان عالم است (3) همان که به وسیله قلم تعلیم نمود (4) و به انسان آن‌چه را که نمی‌دانست آموخت (5) این‌گونه نیست (که آدمی شاکر و سپاسگزاز باشد) به یقین انسان سرکشی می‌کند (6) از اینکه خویش را غنی و بی نیاز ببیند (7) بدون شک بازگشت به سوی پروردگار توست (8) آیا شخصی که نهی می‌کند را دیدی؟ (9) بنده‌ای را زمانی که نماز می‌خواند (10) مرا خبر ده اگر این بنده به طریق هدایت باشد (11) یا مردم را به پرهیزگاری امر دهد (12) به من خبر ده اگر (این سرکش) حق را منکر گردد و به آن پشت نماید (آیا سزاوار مجازات الهی نمی‌باشد)؟! (13) آیا او ندانست که خداوند (تمامی اعمال او را) می‌بیند؟ (14) چنان نیست که او می‌پندارد، اگر که از کار خویش دست بر ندارد، ناصیه‌اش (موی پیشانی) بگیریم (موی پیش سر او را گرفته و به سمت عذاب خواهیم کشاند) (15) موی پیش سر دروغگوی خطاکار را (16) سپس هر که را می‌خواهد صدا بزند (تا او را کمک کند) (17) ما هم به زودی ماموران جهنم را صدا می‌زنیم (تا او را در جهنم اندازند) (18) چنان نیست (که آن سرکش و طغیانگر می‌پندارد)، هیچ‌گاه او را اطاعت نکن، و سجده کن و (به خداوند) نزدیک شو (19)
تفسیر سوره مبارکه علق
به باور و عقیده‌ی اکثر مفسران قرآن کریم، سوره مبارکه علق اولین سوره‌ای است که بر پیامبر (ص) نازل گردیده است. البته این موضوع که پنج آیه ابتدایی سوره در ابتدای وحی بر حضرت محمد (ص) نازل گشته مورد اتفاق تمامی مفسران است و معنا و مفهوم آیه‌ها نیز تائید کننده این موضوع هستند.
در این باره آمده است که حضرت (ص) به کوه حرا رفته بود که جبرئیل به اذن خداوند نازل شده و می‌گوید: ای محمد بخوان، رسول الله (ص) در پاسخ به جبرئیل فرمود: من قرائت کننده نیستم، جبرئیل او را به آغوش کشید و فشرد و دوباره گفت: بخوان، نبی رحمت پاسخ قبل را به جبرئیل داد. فرشته مقرب الهی برای بار دوم حضرت محمد (ص) را در آغوش کشید و گفت: بخوان. اما جوابی به مانند دو دفعه پیش گرفت. جبرئیل برای بار سوم سخت حضرت (ص) را در آغوش گرفت ولی بر خلاف دفعات پیش، پنج آیه نخست سوره علق را تلاوت کرد و از نظر رسول الله (ص) پنهان شد. حضرت محمد (ص) با دریافت اولین وحی بسیار خسته شده بود، پس به خانه رفت و به حضرت خدیجه (س) فرمود که من را بپوشان و جامه‌ای را بر من قرار دهید تا استراحت کنم [1] (در مجمع البیان روایت دیگری نیز ذکر شده که گفتن آن در این مجال نمی‌گنجد).
در نخستین آیه سوره علق خداوند خطاب به رسول الله می‌فرماید: بخوان به نام پروردگارت که (جهان – تمامی آفریده‌ها) خلق کرد. در تفسیر این آیه برخی بیان داشته‌اند که مفعول این آیه محذوف می‌باشد و در اصل آیه این‌گونه بوده است: “اقراء القرآن باسم ربک …” به این معنا که قرآن را به نام پروردگارت بخوان، و به همین سبب است که برخی آیه اول سوره علق را دلیلی بر این موضوع دانسته‌اند که عبارت «بسم الله» جزو سوره‌های قرآن کریم است. برخی نیز آن را با «را» اضافه دانسته و اظهار داشتند که مقصود این است که نام پروردگارت را بخوان، اما این نوع تفسیر دور به نظر می‌رسد چون که بهتر و مناسب این است که بیان گردد نام پروردگارت را به یاد آور.
نکته‌ای که پیش از هر چیز باید بدان توجه شود این است که در این آیه ابتدا بر روی مسئله ربوبیت خداوند تکیه شده است و ما به این معنا و مفهوم آگاه هستیم که واژه «رَب» به معنای مالک مصلح می‌باشد یعنی شخصی که هم ملکیت چیزی برای اوست و هم به اصلاح و تربیت آن چیز می‌پردازد و پس از آن و برای اثبات مسئله ربوبیت الله عز وجل بر روی موضوع آفرینش عالم هستی تکیه گردیده است به این دلیل که برترین برهان بر ربوبیت او خالق بودن او می‌باشد. در حقیقت تدبیر عالم به دست کسی است که آن را خلق کرده است.
بیان این مسئله در واقع پاسخی است به مشرکان آن زمان که خالق بودن خداوند را قبول داشتند اما مدبر بودن او یا همان ربوبیتش را نپذیرفته و آن را به بت‌ها نسبت داده بودند. همچنین ربوبیت خالق بی همتا دلیل و برهانی است برای اثبات کردن ذات مقدس او.
سپس خداوند در آیه دوم این سوره به مهم‌ترین آفریده این عالم یعنی انسان پرداخته و بدان تکیه نموده است و خلقتش را یادآور گشته است و می‌فرماید: همان پروردگاری که آدمی را از علق (خونه بسته) آفرید.
عبارت «مِن علق» در اصل به معنای چسبیدن به چیزی می‌باشد، پس به خون بسته و زالو که برای مکش خون از بدن به جسم می‌چسبد علق می‌گویند و از آن‌جا که نطفه انسان پس از طی کردن دوران ابتدایی و در عالم جنینی به صورت قطعه خون چسبنده‌ای در می‌آید که ظاهرا کم ارزش دیده می‌شود، خداوند متعال ابتدای خلقت آدمی را در این آیه از سوره علق همین خون بسته شده ناچیز معرفی می‌کند تا قدرت لایزال، نامتناهی و بزرگ خداوند آشکار و مشخص گردد که از چیز کم ارزشی چون همان خون بسته مخلوقی چنین پر ارزش خلق کرده است.
البته برخی مفسرین بر این باورند که مقصود ار علق، گِل آدمی است که آن هم حالتی چسبناک دارد. پس کاملا واضح است که پروردگاری که موجودی چنان عجیب را از قطعه گِلی چسبنده به وجود می‌آورد سزاوار هر نوع حمد و ستایش است.
برخی اوقات نیز واژه علق به «صاحب علاقه» معنا می شود که به روح اجتماعی آدمی و علاقه‌ی آنان به همدیگر که در واقع تشکیل دهنده پایه و اساس تکامل بشریت و پیشرفت تمدن‌ها می‌باشد، اشاره دارد.
بعضی نیز علق را «اسپرم» معنا کرده‌اند که شباهت فراوانی به زالو دارد چرا که این مخلوق ذره بینی در آب نطفه شناور بوده و به سمت نطفه‌ی زن که در رحم است می‌رود و به آن می‌چسبد و از تلفیق و ترکیب این دو نطفه است که آدمی ایجاد می‌شود.
اگر چه در دوران ابتدایی بعثت، مسائل این‌چنینی ناشناخته بودند اما قرآن کریم از طریق اعجاز علمی، آن را بیان نموده و پرده از این گونه اسرار و موضوعات برداشته است.
از میان تفاسیری که بیان شدند تفسیر نخست مناسب‌تر به نظر می‌آید اگر چه می‌توان جمع میان تفاسیر را نیز در نظر گرفت.
ادامه دارد …
منابع:
[1] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، 1375 ش، ج 20 (بیان شده که ایشان این مطلب را از منابع اهل سنت اخذ نموده است).
- تلاوت ترتیل سوره علق – یوسف کالو