شرح و تفسیر حکمت پنجم نهج البلاغه

کتاب نهج البلاغه متشکل از کلمات قصار، نامه های ارزشمند و خطبه های گهربار امیر مومنان علی علیه السلام است که حضرت در موقعیت ها و مکان های مختلفی بیان کرده و یا برای اشخاص مختلف نوشته اند. این بیانات با ارزش توسط شخصی به نام سید رضی جمع آوری شده اند. این کتاب سرشار از حکمت و اندرز است به طوری که برای بسیاری از مسائل و مشکلات در تمام ابعاد زندگی و برای تمام زمان ها پاسخ مناسبی در آن می توان پیدا کرد. در این مطلب به شرح و تفسیر حکمت پنجم این کتاب وزین پرداخته خواهد شد.

حکمت پنجم نهج البلاغه : علم، ادب، تفکر

الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ وَ الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ .

علم و دانش میراثی ارزشمند و گرانبها است، آداب نیکو زیورهای همیشه تازه و اندیشه (در هر کار و عملی) آینه ای صاف و شفاف است (صواب و خطا را می نمایاند) [1].

در ابتدا معنای برخی از واژه های به کار رفته در این حکمت را بیان خواهیم کرد.

• وِرَاثَةٌ: وراثت، میراث، هر آنچه که از شخصی به شخص دیگر منتقل می شود.
• حُلَل: زیورها
• مُجَدَّدَةٌ: همیشه تازه و نو، چیزی که هیچ گاه کهنه نشود.
• مِرْآةٌ: آینه

شرح و تفسیر حکمت پنجم

امام علی علیه السلام در این حکمت به سه فضیلت والا و برتر انسانی اشاره فرموده است و با تشبیهات عالی و زیبا به معرفی آن ها پرداخته است تا آدمی به این فضایل راغب گردد. در ابتدا علم و دانش را میراث ارزشمند و گرانبها دانسته است. در حقیقت معنای این تعبیر حضرت علی (ع) این است که ارزشمند ترین میراثی که فرد می تواند از خود بر جای بگذارد علم است. در واقع میراثی ارزشمند است که وارث را سعادتمند سازد. البته اگر چه میراث مادی میراثی سودمند است اما میراث علم و دانش به مراتب بالاتر و افزون تر از مال می باشد و منفعت و سود همگانی آن بیشتر از مال و دارایی است.

این بخش از حکمت پنجم مشابه با این سخن پیامبر اکرم (ص) است که می فرمایند: دانشمندان و علما وراث انبیاء هستند، همانا پیامبران دینار و دِرهَمی بر جای نگذارند (منظور از دینار و دِرهَم، مال و دارایی است) بلکه علم و دانش به ارث گذاشتند، پس هر کس بهره و نصیبی از دانش و علم آن ها گیرد بهره و سود بسیاری برده است [2].

در ادامه حکمت و جمله قصار امیر مومنان علی (ع) آمده است: آداب نیکو زیورهای همیشه تازه هستند.

واژه «آداب» به معنای فضایل اخلاقی است به خصوص چیزهایی که به روابط اجتماعی مرتبط هستند همانند: فروتنی، امانت، راستگویی، خوش رویی، فصاحت در بیان و …

حُلَل هم به معنای زیورها است و جمع واژه «حُلَه» که به معنای لباس زینتی است می باشد.

براساس معنای واژه ها و همچنین معنی کلی عبارت، منظور امام علی علیه السلام این است که این خصائل و صفات برجسته انسانی همانند لباس های زینتی هستند که آدمی بر تن می کند. در واقع فردی که زیورآلات و لباس های زیبا به تن می کند جذابیت و قشنگی خاصی در میان عموم افراد خواهد داشت، فردی که آداب را رعایت می کند نیز همین گونه است و در نظر دیگران قابل تحسین و ستایش است. اما طبق گفته امام علی (ع) آداب با زیورهای دنیایی و ظاهری متفاوت است این خصلت بر خلاف زیورهای دنیایی که کهنه و قدیمی می گردند و ممکن است مورد دستبرد سارقان نیز قرار بگیرند، هیچ گاه کهنه و قدیمی نخواهد شد و همیشه تازه است.

در روایات و احادیث اسلامی برای ادب تفسیرهای مختلف و گوناگونی گفته شده است که هر یک از آن ها مصداقی از ادب می باشد.

در حکمت 412 آمده است: برای تربیت و ادب تو همین بس است که از آنچه از دیگران نمی پسندی (دوست نداری)، دوری کنی [3].

امام صادق (ع) نیز فرموده است: پدرم (امام محمدباقر (ع)) مرا به سه چیز ادب نمود و فرمود: فرزندم هر کس که با رفیق بد دَم خور گردد از آفات در امان نخواهد بود، و هر کس سخنان خود را مهار نسازد (جلوی زبان خود را نگیرد) پشیمان و نادم خواهد شد و هر کس به مکان و محل بدی پا بگذارد و وارد گردد، متهم و بد نام می گردد [4].

پس از آن و در بخش سوم حکمت، مولی الموحدین حضرت علی (ع) می فرمایند: فکر همانند آینه صاف و شفاف است.

فکر در واقع همان اندیشه کردن حول مسائل مختلف است که بر انسان وارد می شود. به تعبیر فیلسوفان، فکر حرکتی ذهنی است به سمت مقدمات و از مقدمات به سمت و سوی نتیجه ها.

هر زمانی که فکر و اندیشه از حجاب های معرفت دور باشد و هوا و هوسی به آن وارد نشود، همانند آینه شفاف خواهد شد به طوری که می تواند چهره حقایق را برای آدمی نمایان سازد و آدمی در پرتو آن قادر خواهد بود راه درست و صحیح را پیدا کند. در حقیقت دوست را از دشمن، درست را از نادرست و حق را از باطل خواهد شناخت.

به همین دلیل در روایات اسلامی نقل شده از بزرگان، برترین عبادت را تفکر دانسته اند. به طور مثال در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است که یک ساعت تفکر و اندیشیدن برتر از یک سال عبادت است [5].

منابع:

[1] حکمت پنجم نهج البلاغه، ترجمه علی شیروانی

[2]  کافى، ج 1، ص 34، ح 1

[3] حکمت 412 نهج البلاغه، ترجمه علی شیروانی

[4] بحارالانوار، ج 75، ص 261

[5] بحارالانوار، ج 68، ص 327، ح 22

منبع: سایت موسسه معراج النبی استان خوزستان

 

• تلاوت ترتیل آیه 9 سوره زمر – استاد منشاوی