یکی از علوم اسلامی مورد سفارش بزرگان دین، علم قرائت قرآن است. آشنایی و یادگیری این علم باعث می شود که قرآن مجید فَصیح، دلنشین و زیبا تلاوت شود و تاثیر آن بر جان و روح آدمی دو برابر شود و اشتیاق انسان برای قرائت و تدبر در آیه های قرآن بیشتر گردد. علم قرائت قرآن چهار رکن و پایه اساسی دارد که تجوید به عنوان مهم ترین آن ها شناخته می شود. واژه تجوید به معنای کامل کردن و نیکو گردانیدن است و در اصطلاحات قرآنی به مجموعه ای از قواعد و دستوراتی که سبب می شوند کلمات و آیه های قرآنی به طور کاملا صحیح و درست تلفظ گردند، گفته می شود.
همانطورکه می دانید هر یک از علوم موجود اصطلاحات و واژگان ویژه و منحصر به فردی دارد که آدمی در زمان یادگیری آن علم می بایست که این واژگان و اصطلاحات را بیاموزد. علم تجوید نیز چنین می باشد و برای یادگیری آن لازم است که با اصطلاحات تخصصی آن آشنا شد.
در این مطلب و در ادامه سلسله مطالب اصطلاحات مهم علم تجوید، با اصطلاحات مهم دیگری از این علم آشنا خواهید شد.
-
استفال
صفت استفال عکس صفت استعلاء می باشد و به معنای پست شدن می باشد. در واقع هنگام ادای حروفی که این صفت را دارا هستند، آوا و همچنین زبان به سمت پایین تمایل دارند و حروف به نازکی تلفظ می شوند.
تمام حروف الفبا به جز هفت حرفی که دارای صفت استعلاء هستند را حروف مستفله (حروفی که دارای صفت استفال هستند) گویند.
-
تحدیر
تحدیر در قرائت قرآن به معنای تند خوانی می باشد. در واقع قاری هنگام خواندن قرآن به این شیوه در قرائت و ادراج سرعت دارد و از تخفیف، تسهیل همزه، قصر مد منفصل و اختلاس بهره می برد.
ابن کثیر، قالون، هشام و ابو جعفر به این شیوه قرآن را قرائت می کردند.
-
جهر
به آوا و صوت قوی یا بلندی آواز گفته می شود و در علم تجوید جزء صفات اصلی حروف به شمار می رود. از میان تمام حروف الفبا هجده حرف این صفت را دارا می باشند که به آن ها حروف مجهوره گفته می شود و عبارتند از: همزه، ب، ج، د، ذ، ر، ز، ض، ط، ظ، ع، غ، ق، ل، م، ن، و، ی
-
حروف شمسی و قمری
حروف الفبا به دو دسته قابل تقسیم هستند، حروف شمسی و حروف قمری.
به حروفی شمسی گفته می شود که هرگاه پس از الف و لام بیایند لام حرف تعریف در آن حرف (حرف شمسی) به دلیل نزدیک بودن مخرج دو حرف به همدیگر ادغام شود (ادغام را ادغام شمسیه گویند)، این حروف عبارتند از: ت، ث، د، ذ، ر، ز، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ل، ن.
حروف قمری بر عکس حروف شمسی اگر که بعد از حرف تعریف (الف و لام) قرار بگیرند مخرج لام حرف تعریف از مخرج حرف دور بوده به همین دلیل لام حرف تعریف اظهار می گردد. حروف قمری عبارتند از: همزه، ی،ج، ح، خ، ع، غ، ف، ق، ک، م، ه، و، ی.
-
دندان ها
تلفظ اکثر حروف به دندان ها وابسته می باشد به همین دلیل در علم تجوید نیز بخشی به بحث درباره انواع دندان ها پرداخته است.
آدمی به طور معمول 32 دندان دارد که به صورت مساوی در دو فک بالا و پایین قرار گرفته اند. این 32 دندان به چهار دسته ثنایا، رباعیات، انیاب و اضراس تقسیم بندی شده اند.
ثنایا دندان های پیشین هستند که دو عدد در فک بالا و دو عدد در فک پایین قرار دارند. رباعیات دندان هایی را شامل می شود که اطراف ثنایا قرار گرفته اند که دو تا در فک بالا و دو تای دیگر در فک پایین واقع شده اند.
به دندان های نیش انیاب گفته می شود که در کنار رباعیات قرار گرفته اند.
اضراس به تمام دندان هایی که در این سه دسته نمی باشند، اطلاق می گردد.
-
سبب مد
برای کشیدن حرف یا همان اعمال مد سبب و دلیل لازم است و زمانی که سببی وجود نداشته باشد حرف تنها در اندازه طبیعی مد که به میزان یک الف است، کشیده می شود.
اما اگر که حروف مد دارای سبب باشند مد ایجاد شده که بیش از یک الف است، را غیر طبیعی می گویند.
گفته می شود سبب مد دو تا می باشند، لفظی و معنوی. سبب لفظی در حقیقت سببی است که در لفظ مشاهده می شود و هنگام تلفظ آشکار می گردد. همزه و سکونی که بعد از حرف مد می آیند سبب لفظی هستند مانند: جاء.
سبب معنوی به سببی اطلاق می شود که در تلفظ دیده نمی شود و معنای آن باعث مد می شود که اصولا زیاده روی و مبالغه در نفی سبب این نوع مد می گردد مانند: لا ریب فیه. به این نوع مد، مد مبالغه نیز گفته می شود.
سبب معنوی به طور معمول کاربرد عملی ندارد و تنها برای اطلاع شما آورده شده است.
-
صفیر
صفیر به صدایی شبیه به صدای پرنده یا سوت گفته می شود و در علم تجوید به آوایی گفته می شود که هنگام ادای برخی از حروف الفبا شنیده می شود که آوایی شبیه به سوت می باشد.
مخرج این آوا، میان دندان های ثنایای فک های بالا و پایین است.
از حروف الفبا سه حرف ص، س، ز این صفت را دارا می باشند.
-
قصر
واژه قصر در اصل به معنای کوتاهی است و در علم تجوید به تلفظ حرف در اندازه طبیعی و بدون مد گفته می شود. میزان قصر در تجوید دو حرکت است.
-
کشکشه
کشکشه وقفی است که در زمان های قدیم مورد استفاده قرار می گرفت و امروزه این نوع وقف کاربردی ندارد.
وقف کشکشه به صورت ابدال صورت می گیرد و در آن به جای کاف که خطاب به مونث است (ضمیر مونث مخاطب) حرف شین تلفظ می گردد، مثلا در آیه 29 سوره یوسف به جای تلفظ استغفری لذنبک، استغفری لذنبش تلفظ می شود.
-
متماثل
متماثل به معنای شبیه، مثل و مانند است و در علم تجوید به حروفی گفته می شود که در صفات و همچنین مخرج اتحاد داشته باشند مانند حروف دال و سین.
-
نون ساکن
به نونی گفته می شود که حرکتی نداشته و در وسط و انتهای کلماتی نظیر اسم، فعل و همچنین حرف واقع شده باشد مانند کنت، من.
-
وقف نبی
وقف نبی در واقع به وقف هایی اطلاق می گردد که پیامبر اکرم (ص) در زمان حیاتشان هنگام تلاوت قرآن انجام می دادند.
فاستبقوا الخیرات در آیه 148 سوره بقره، و ابتغاء تاویله در آیه هفت سوره آل عمران، من کل امر سلام در سوره مبارکه قدر، فسبح بحمد ربک و استغفره در آیه سوم سوره نصر برخی از مواردی هستند که رسول خدا (ص) در آن بخش ها وقف می نمود.
-
هاوی
هاوی یکی از صفات عارضی یا همان فرعی حروف در تجوید است که در لغت به معنای دارای هوا است و در اصطلاح قرآنی به این معناست که در هنگام تلفظ حرف، آن حرف مخرج وسیعی دارد. از میان حروف، حرف الف این صفت فرعی را دارا می باشد زیرا در هنگام تلفظ، مخرج آن برای هوا وسعت دارد نظیر حرف الف در واژه های عادون، کسالی و الرحمن.
منبع: سایت موسسه قرآن و عترت معراج النبی استان خوزستان