در آیه 97 سوره نحل آمده است: «هر که عمل صالح انجام دهد از مرد و زن در حالی که با ایمان است، پس به او حیات طیبه عطا می کنیم و پاداششان را به بهترین اعمالی که انجام دادند، می دهیم» منظور از حیات طیبه چیست؟ در قرآن و روایات درباره این عبارت چه چیزی آمده است؟ و چه عواملی سبب می شوند تا آدمی به این نوع حیات و زندگی دست پیدا کند؟ با معراج النبی باشید تا در ادامه پاسخ هر یک از این سوالات را پیدا کنید.
معنای حیات طیبه
برای شروع از معانی که برای حیات طیبه گفته شده اند و مفسران بر اساس آیات و روایات و در واقع مصادیق استخراج کرده اند شروع خواهیم کرد. بهشت، روزی حلال، قناعت، حیات طیب و پاکیزه در قبر حلاوت اطاعت از خداوند، رزق روزانه، شناخت خداوند، استغنا از خلق و نیاز به خداوند و توفیق به اطاعت الله تعالی آن معانی هستند.
البته معنی حیات طیبه تنها به این موارد محدود نخواهد بود. چرا که انجام کارهای نیک خود نتایج گسترده ای در بر دارد و بالطبع حیات پاکیزه مفهومش وسیع بوده و به زندگی پاک از هر لحاظ؛ پاک از آلودگی، پاکیزه از ظلم، پاکیزه از خیانت، پاک و مبراء از دشمنی و اسارت، پاک از ذلت و پاکیزه از هر نوع نگرانی که زلال حیات را گِل آلود می سازد اطلاق می گردد.
عواملی که حیات طیبه را سبب می شوند (قرآن و روایات)
اگر چه شرط دارا بودن حیات طیبه در خود آیه به طور صریح گفته شده و ایمان و عمل صالح هستند اما به جز این دو مورد، بر اساس آنچه که در قرآن و روایات آمده است عوامل دیگری نیز برای دستیابی به چنین حیاتی ذکر شده اند که در این بخش به شرح دو عامل از این عوامل در کنار ایمان و عمل صالح می پردازیم.
- اجابت دعوت خداوند و پیامبرش
در آیه 24 سوره انفال خداوند می فرماید: ای کسانی که ایمان آورده اید! دعوت خدا و رسول را اجابت نمایید زمانی که شما را به مت چیزی می خوانند که شما را حیات می بخشد …
در این آیه صراحتا بیان شده که دعوت اسلام، دعوت به سمت حیات معنوی است. مقصود از زندگانی که با دعوت انبیاء مهیا می شود، حیات حیوانی نیست! زیرا بدون دعوت پیامبران نیز این چنین حیاتی بر روی کُُره خاکی وجود دارد. مقصود حیات فکری، عقلانی، معنوی، اخلاقی و اجتماعی و به طور کلی حیات در تمامی زمینه ها است که تعبیر آخر آن حیات طیبه است.
- ایمان و عمل صالح
همانطور که در ابتدا ذکر شد ایمان و عمل صالح دو رکن اصلی حیات پاکیزه هستند. اما این دو رکن در تمامی انسان ها یکسان نیست. پس حیات طیبه هم در مراتب و درجات مختلف وجود خواهد داشت. به این معنا که هر چه فرد به ایمان و عمل صالح خویش بیفزاید حیات طیبه او نیز موجودیت بیش تر و شدت بالاتری پیدا می کند و مراتب تعالی روحی و معنوی او افزایش می یابند. در واقع حیات حقیقی آدمی دارای مراتب است که همین مراتب و درجات به شکل استعداد در متن آدمی به ودیعه گذاشته می شود. برخورداری از گوهر دین و طی نمودن درجات دینداری، شکوفا کننده استعدادهای خاص انسان برای دستیابی به درجات بالای حیات است.
بر اساس آیه مورد بحث حیات طیبه به جز ایمان به عمل صالح نیز نیازمند است. البته ایمانی درست، کردار نیک را به وجود می آورد و کردار نیک نیز ایمان را بیش تر می کند. هر قدمی که فرد با ایمان در مسیر انجام اعمال نیک بر می دارد به ایمان خود اضافه می کند و زیادی ایمان رشد روح و کردار خوب را به همراه دارد. معیار دارا بودن زندگی پاکیزه، ایمان و بردباری در جهاد با هوای نفس است.
- شکوفا گشتن عقل آدمی
در آیه 122 سوره انعام خداوند می فرماید: آیا آن که مرده بود، سپس او را زنده نمودیم و نوری برای او قرار دادیم که با آن در بین مردم راه برود، همچون کسی است که در تاریکی ها باشد و از آن بیرون نیاید؟! این چنین برای کافران، اعمال (زشتی) که انجام می دادند تزیین شده است.
آدمی به کمک رشد درست عقل و بهره بردن از آن در مسیر هدف خلقت می تواند از ایمان و حیات طیبه برخوردار گردد. در مقابل خداوند کافر را به سبب عدم خردورزی، مُرده بدون حیات می انگارد. در این آیه از نورانیت و حیات معنوی فرد با ایمان و مرگ غیر مومن سخن به میان آورده شده است؛ صدر آیه به فرد با ایمان و ادامه آن به چگونگی تقابل از کافران ربط دارد که از این تقابل مشخص می شود که کافر در فرهنگ قرآن میت و بدون حیات معنوی می باشد.
احادیث منقول درباره آیه 97 سوره نحل
پیامبر اکرم (ص)
- فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً إِنَّهَا الْقَنَاعَهًُْ وَ الرِّضَا بِمَا قَسَمَ اللَّهُ تَعَالَی؛ به او حیات طیبه می بخشیم یعنی قناعت و خشنودی به آنچه خدای متعال مقدر نموده است.
امام علی (ع)
- سُئِلَ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً فَقَالَ هِیَ الْقَنَاعَهًُْ.؛ از امام درباره سخن خداوند «فلنحیینه حیاه طیبه» سوال شد، پس فرمود: حیات طیبه قناعت است.
امام صادق (ع)
- عَنِ ابْنِ‌أَبِی‌عُمَیْرٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قِیلَ لَهُ إِنَّ أَبَا الْخَطَّابِ یَذْکُرُ عَنْکَ أَنَّکَ قُلْتَ لَهُ إِذَا عَرَفْتَ الْحَقَّ فَاعْمَلْ مَا شِئْتَ فَقَالَ لَعَنَ اللَّهُ أَبَاالْخَطَّابِ وَ اللَّهِ مَا قُلْتُ لَهُ هَکَذَا وَ لَکِنِّی قُلْتُ لَهُ إِذَا عَرَفْتَ الْحَقَّ فَاعْمَلْ مَا شِئْتَ مِنْ خَیْرٍ یُقْبَلُ مِنْکَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ وَ یَقُولُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً؛ به امام عرض شد: ابوخطاب از سمت شما روایت می کند که به او فرموده اید: اگر حق را شناختی هر چه خواستی انجام بده! حضرت فرمود: خداوند ابو خطاب را لعنت نماید! قسم به خداوند که من به او اینگونه نگفتم؛ بلکه گفتم: هر زمان حق را شناختی؛ هر چه خواستی کار نیک انجام ده که از تو قبول می شود؛ چرا که خداوند می فرماید: هر که از زن و مرد در حالی که مومن باشد و عمل صالح انجام دهد به بهشت داخل گردد و بی حساب به او روزی دهند (بر اساس آیه 40 سوره غافر) و همچنین می فرماید: هر که از زن و مرد که کار نیک انجام دهد در حالی که مومن است پس به او حیاتی پاکیزه عطا می کنیم.
امام هادی (ع)
- فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً قَالَ الْقُنُوعُ؛ عبارت «به او حیات طیبه می بخشیم» یعنی قناعت.
پاسخ به یک سوال
- ائمه علیهم السلام مصداقی برای ایمان و عمل صالح هستند؛ پس چرا در زندگی دنیایی آن ها تحت سخت ترین شکنجه ها بودند؟ این دو با هم سازگار نیستند!
این پرسش بیان می کند که نظر آن گروهی که با توجه به ادامه آیه شریفه که در آن از جزای احسن خداوند سخن گفته شده، استفاده کرده اند که حیات پاکیزه برای دنیا است و جزای احسن به آخرت مرتبط است درست نبوده و یا حداقل کافی نمی باشد. پس زندگی پاکیزه می تواند هم حیات اخروی باشد و هم زندگی دنیایی و ظهور مرتبه ای از آن برای مومنی که کار نیک انجام می دهد حقیقتی است که نمی توان انکار نمود. در واقع این تفسیری است که در المیزان علامه طباطبایی در تفسیر کلمه حیات آیه 97 سوره نحل آورده است. او چنین بیان می دارد که واژه حیات در معنای جان انداختن در چیزی و افضه زندگی به آن است. پس این عبارت با صراحت لفظ خود بر این دلالت دارد که خداوند فرد با ایمانی که کار نیک می کند را به حیات جددی جز آن حیاتی که به دیگران عطا نموده، زنده می کند و مقصود این نیست که حیات او تغییر می کند؛ به عنوان مثال زندگی خبیث او را به حیات طیبه تبدیل می کند که اصل حیات حیات عمومی باشد و صفتش تغییر یاید چرا که اگر مقصود این بود تنها کافی بودبفرماید: «ما حیاتش را طیب می کنیم» اما چنین نفرمود بلکه بیان نمود: ما او را به حیات طیب زنده می کنیم. صاحب المیزان در جای دیگری بیان می دارد که حیات طیبه حیاتی است واقعی و جدید که خدای متعال آن را به افرادی که شایسته آن هستند عطا می نماید و این حیات جدید و اختصاصی جدا از زندگی سابق که همه در آن مشترک هستند نیست، در حالی که غیر آن است، همان است، تنها اختلاف به مراتب است نه به عدد، پس فردی که دارای آنچنان حیاتی است دو جور زندگی ندارد بلکه حیات او قوی تر، روشن تر و دارای آثار بیش تر است.
کلام آخر
و در آخر اینکه حیات طیبه منحصر به زندگی دنیایی یا محدود شده به حیات فکری و عقلانی یا حیات ابدی در جهان دیگر نیست. زندگی پاکیزه همه این ها را شامل است اما مرتبه عظیمی از حیات است و آن محو در ذات خداوند شدن است. این زندگی اگر که برای آدمی محقق شود؛ یعنی انسان در ذات الله تعالی کاملا محو گردد، خسران و نابودی برایش معنا نخواهد داشت و گذر زمان و مکان بر او بی تاثیر است .مصادق چنین زندگی را می توان در حیات ائمه اطهار علیهم السلام مشاهده کرد. آنان که با گذر قرون زیاد، نام و یادشان همچنان هست …
- تلاوت ترتیل آیه 97 سوره نحل – عبدالله مطرود
مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَىٰ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً ۖ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ
هر کس کار شایسته‌ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مؤمن است، او را به حیاتی پاک زنده می‌داریم؛ و پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می‌دادند، خواهیم داد.