معرفی سوره انسان

معرفی سوره انسان

سوره انسان هفتاد و ششمین سوره قرآن بر اساس ترتیب کنونی است. این سوره به نام های “هل اتی” و “دهر” معروف است و متشکل از 31 آیه کوتاه می باشد. در این سوره خداوند به موضوعات مهمی از جمله آفرینش انسان و هدایت او، ویژگی های نیکوکاران و نعماتی که خداوند به آنان ارزانی می دارد، اهمیت قرآن و مشیت اللهی پرداخته است.

محتوای سوره انسان

پنج محور کلی محتوای سوره انسان عبارتند از:

  • خلقت انسان، آفرینش او از نطفه، هدایت و آزادی اراده آدم.
  • پاداش نیکان – که در ارتباط با اهل بیت علیهم السلام است.
  • خصوصیات ابرار که باعث شده اند آن ها سزاوار دربافت پاداش الهی گردند.
  • اهمیت قرآن کریم، مسیر اجرای احکام آن، راه پُرفراز و نشیب خودسازی
  • حاکم شدن مشیت و خواست الله تعالی

در آیه های نخست سوره از هدایت فطری انسان به سوی خدا سخن به میان آورده شده است. سپس به پاداش پیروی از دین خدا اشاره شده است (در این بخش به عذاب اخروی کافران، بهره مند شدن ابرار از چشمه های بهشتی، ویژگی بندگان خدا و نعمات بهشتی پرداخته شده است ) و در آیات انتهایی ضرورت پیروی از دین خدا گفته شده است.

شأن نزول سوره

مطابق با روایات بسیاری که در منابع مختلف از شیعه و سنی آمده، سوره انسان در شأن اهل بیت علیهم السلام نازل گردیده است. ابن عباس در شأن نزول این سوره بیان کرده که حسن و حسین علیهم السلام بیمار شدند. پس رسول خدا (ص) به همراه گروهی به عیادتشان رفتند. پیامبر در همان وقت به امام علی علیه السلام پیشنهاد کردند که برای شفای فرزندان نذر کند. پس امام علی علیه السلام، حضرت فاطمه (س) و فضه نذر کردند که اگر حسن و حسین شفا پیدا کنند سه روز را روزه بگیرند. حسن و حسین علیهم السلام خوب شدند. پس وقت ادای نذر شد. اهل خانه روزه گرفتند در حالی که چیزی برای خوردن در خانه نبود. امیرمومنان (ع) از شخصی به نام شمعون خیبری سه صاع جو قرض گرفت. حضرت فاطمه (س) یک صاع را آرد کردند و 5 قرص نان پخت نمودند. زمان افطار که شد، سائلی به در خانه آمد و گفت: سلام بر شما خاندان محمد (ص)، سائلی مسلمانم، غذایی به من بدهید، خدای متعال از غذاهای بهشتی به شما بدهد. آن ها سائل را بر خود مقدم داشتند و در شب اول چیزی نخوردند و فقط آب نوشیدند. روز دوم شد و آن ها روزه گرفتند. حضرت سلام الله علیها دوباره نان پختند. زمان افطار شد که یتیمی آمد و آن ها برای دومین شب متوالی غذای خود را دادند. سومین روز را روزه گرفتند که این بار در وقت افطار اسیری آمد و آنان غذایشان را به اسیر دادند.

صبح شد. امام علی (ع) دست دو فرزند خود را گرفت و به نزد رسول خدا (ص) برد. حضرت آنان را دید که از شدت گرسنگی می لرزیدند. پس فرمود: “دیدن این حال شما برای من خیلی سخت است” و از جای خود برخاست و همراهشان به خانه فاطمه رفت. حضرت دختر خود را دید که در محراب به نماز ایستاده در حالی که به سبب گرسنگی شکم به پشت چسبیده بود و چشم های فاطمه سلام الله علیها گود افتاده بود. رسول الله (ص) ناراحت شد. در همین حن جبرئیل به نزد ایشان آمد و گفت: ای محمد! این سوره (مقصود سوره انسان است) را بگیر. الله تعالی با چنین خاندانی به تو تبریک می گوید، سپس سوره را بر حضرت محمد (ص) تلاوت نمود[1].

سوره مکی است یا مدنی؟

در اینکه سوره انسان مکی است یا مدنی بین مفسران مذاهب مختلف اسلامی اختلاف است:

  • آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه بیان کردند که مفسران شیعه بر این موضوع اتفاق نظر دارند که همه سوره یا حداقل آیه هایی که درباره جایگاه ابرار و اعمال صالح آن ها است در مدینه بر پیامبر نازل شده اند
  • قرطبی از مفسران اهل سنت در کتاب الجامع الاحکام القرآن بیان کرده که مشهور علمای اهل تسنن این سوره را مدنی می دانند. با این وجود برخی از مفسران اهل تسنن آن را مکی دانسته[2] و برخی آیات نخست سوره را مکی و آیات هشتم به بعد را مدنی گفته اند[3].
سوره مبارکه انسان
سوره مبارکه انسان

ادله قائلین به مدنی بودن سوره انسان

علما و مفسران قائل به مدنی بودن سوره برای اثبات این موضوع، علاوه بر روایت ها، شواهد و قراین دیگر را مستند دانسته اند. به عنوان نمونه علامه طباطبایی از سیاق آیه های سوره، به خصوص آیات هفتم و هشتم استفاده نموده و بیان می دارد که این آیات به داستان واقعی اشاره می کند و از بودن “اسیر” در بین کسانی که به دست آن ابرار اطعام شده اند نتیجه می شود که این آیه ها مدنی هستند چرا که مسلمانان در شهر مکه اسیری نداشتند[4].

ادله قائلین به مکی بودن سوره انسان

بعضی از مفسران اهل تسنن با استناد و توجه به سیاق آیه ها، مکی بودن سوره انسان را ترجیح داده اند. آن ها در تبیین سیاق بیان نمودند که سوره انسان از یک سمت مفصل نعمات بهشتی را به تصویر کشیده و به عذاب های غلیظ قیامت اشاره می کند. همچنین رسول خدا (ص) را به صبر در مقابل حکم پروردگار خویش فرا می خواند و او را از فرمانبری هر گناهکار و کافری باز داشته و از او می خواهد تا ثابت قدم باشد و با اهل شرک سازش ننماید.

از سمتی دیگر چنین اوامری در مکه و وقت دشواری و آزار اهل شرک نازل می شد؛ همچون دستوراتی که در سوره های قلم، مزمل و مدثر ذکر شده اند[5].

آیات معروف

  • آیه اطعام

آیه 8 سوره “وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا” به همراه آیات قبل و بعد آن به آیه اطعام شهرت دارند. آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه آورده است که عالمان شیعه بر این امر اتفاق نظر دارند که آیه هشتم به علاوه آیات دیگر (18 آیه از این سوره یا تمام آن) درباره سه روز روزه گرفتن حضرت علی علیه السلام، حضرت فاطمه (س)، امام حسن (ع)، امام حسین (ع) و فضه نازل گردیده است. روایت های بسیاری موید این شأن نزول هستند.

آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه خود به روایت ابن عباس در ارتباط با شأن و فضیلت اهل بیت علیهم السلام از 34 راوی که از اهل سنت بودند (در کتاب الغدیر علامه امینی آمده است[6]) اشاره نموده و این روایت را در بین اهل تسنن متواتر گفته است.

  • آیه شراب طهور

در آیه 21 سوره انسان خداوند می فرماید: “وَ سَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا“؛ و پروردگارشان شراب طهور به آن ها می نوشاند. در تفسیر المیزان از علامه طباطبایی، شراب طهور به شرابی گفته شده که هر گونه قذارت و ناپاکی مثل غفلت، محروم شدن و دور ماندن از توجه الله تعالی را از بین می برد. با نوشیدن شراب طهور هیچ گونه حجابی بین ابرار و خداوند باقی نخواهد ماند و آن ها شایستگی حمد پروردگارشان را می یابند. علامه همچنان بر این باور بود که خدای متعال در آیه 21 واسطه ها را حذف نموده و سقایت و سیراب کردن اهل بهشت را مستقیم به خود نسبت داده و این با فضیلت ترین نعمتی است که به بهشتی ها داده می شود[7]

  • آیه احکام – وفای به عهد

در آیه هفتم سوره مبارکه آمده است: “به عهد و نذر خویش وفا می کنند و از روزی که شر و سختی آن تمامی اهل محشر را در بر می گیرد، می ترسند”. گفته شده این آیه جزو آیات الاحکام است؛ زیرا وفا نمودن به نذر از اوصاف ابرار دانسته شده است. در کتاب “دروس تمهیدیه” از ایروانی بیان شده که از این آیه، نه تنها جواز بلکه وجوب وفای به نذر فهمیده می شود.

فضیلت سوره انسان

درباره فضیلت و آثار سوره انسان روایات زیر نقل شده اند:

  • پیامبر اکرم (ص): هر که بر قرائت سوره انسان مداومت نماید، اگر که روح او ضعیف باشد دارای قدرت روحی می گردد و اگر این سوره را بنویسد و بعد از شستن، آب شسته شده آن را بنوشد برای درد قلب مفید است و تن او سالم می گردد و بیماری های او خوب می شوند[8].
  • امام صادق (ع): خواندن سوره انسان برای نیرومند شدن روح، قوی شدن اعصاب و آرامش یافتن اضطراب مفید است. اگر کسی در خواندن آن ضعیف است و نمی تواند آن را بخواند، این سوره را بنویسد و بعد از شستن آب آن را بنوشد (این کار) از ضعف نفس جلوگیری می کند و نتیجه بخش می باشد[9].
  • پیامبر اکرم (ص): هر که سوره قرآن را بخواند، پاداشش بهشت و حوریان بهشتی است[10].
  • در سیره حضرت رضا علیه السلام آمده که ایشان در نماز صبح روزهای دوشنبه و پنجشنه در رکعت اول سوره حمد و انسان و در رکعت دوم پس از حمد سوره غاشیه را قرائت می کردند و می فرمودند: هر که در نماز صبح روزهای دوشنبه و پنجشنبه چنین کند، خدای متعال در این دو روز ایشان را از آنچه که شر است در امان می دارد[11]

منابع:

[1] الکشاف، ج ۴، ص ۶۷۰؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۱۱ ـ ۶۱۴؛ روح المعانى، مج ۱۶، ج ۲۹، ص ۲۶۹ ـ ۲۷۰.

[2] ثعلبی – الکشف و البیان – 1442 ق – ج 10 – ص 92

[3] طبرانی – تفسیر الکبیر – تفسیر القرآن العظیم – 2008 م – ج 6 – ص 398

[4] المیزان –ج 2 – ص135

[5] فی ظلال القرآن، ج 6، ص 77-37

[6] علامه امینی، الغدیر، ج 3، ص 155-161

[7] علامه طباطبایی، المیزان، 1390 ق، ج 20، ص 130 و 131

[8] تفسیر البرهان، ج 5، ص 543

[9] همان

[10] مجمع البیان، ج 10، ص 206

[11] من لا یحضره الفقیه، ج1، ص 308

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *