حروف مقطعه در قرآن – معنا و مفهوم

کهیعص - حروف مقطعه

حروف مقطعه در قرآن کریم به چه معنا هستند؟ آیا مفهوم آن‌ها مشخص است؟ به چه دلیل خداوند از آن ها استفاده کرده است؟ آیا رمز و رازی میان خدا و پیغمبر هستند یا تفاسیر مشخصی برایشان وجود دارد؟ با ما باشید؛ در این مطلب از سایت معراج النبی به معرفی و بیان معنا و مفهوم آن ها خواهیم پرداخت.

حروف مقطعه چه هستند؟

به یک یا چند حرف از حروف الفباء عربی که در ابتدای 29 سوره از 114 سوره قرآن آمده اند، حروف مقطعه می‌گویند. این حروف پس از “بسم الله الرحمن الرحیم” آمده‌اند و قرائت آن ‌ها نیز جدا جدا و گسسته از هم است؛ مثلا در ابتدای سوره یس آمده است: “یس” اما اینگونه قرائت می شود: “یاء، سین”.

بیست و هفت سوره از این سوره ها مکی هستند و تنها دو سوره آل عمران و بقره مدنی می باشند که آن ها نیز در سال های ابتدایی هجرت بر رسول الله (ص) نازل شده اند.

مطابق با شمارش کوفی که از امام علی علیه السلام نقل گردیده است، این حروف در برخی از سوره ها یک آیه مستقل هستند اما در برخی دیگر مثل سوره هود و یونس جزئی از یک آیه به حساب می آیند.[1]

جدول حروف مقطعه

ردیف نام سوره حروف مقطعه ردیف نام سوره حروف مقطعه ردیف نام سوره حروف مقطعه
1 بقره الم 11 طه طه 21  غافر  حم
2 آل عمران الم 12 شعراء طسم 22 فصلت حم
3 اعراف المص 13 نمل طس 23 شوری حمعسق
4 یونس الر 14 قصص طسم 24 زخرف حم
5 هود الر 15 عنکبوت الم 25 دخان حم
6 یوسف الر 16 روم الم 26 جاثیه حم
7 رعد المر 17 لقمان الم 27 احقاف حم
8 ابراهیم الر 18 سجده الم 28 ق ق
9 حجر الر 19 یس یس 29 قلم ن
10 مریم کهیعص 20 ص ص ن

معانی و تفاسیری که برای این حروف گفته شده اند

علما و اندیشمندان قرآن پژوه، در آثار خویش معانی و تفاسیر گوناگونی برای این حروف گفته اند که در ادامه به برخی از آن ها اشاره خواهیم کرد:

البته فرضیه هایی که بیان می شوند به تعبیر علامه طباطبایی در المیزان تصاویری هستند که از حد احتمال فراتر نرفته اند و دلیلی بر درستی آنان نیست.[2]

  • این حروف رمز و رازی میان خداوند و رسول او، حضرت محمد (ص) هستند. خداوند این رموز را با حروفی مقطعه ذکر کرده تا کسی جز پیامبر از آن ها مطلع نگردد.

علامه طباطبایی و سید محمود علایی طالقانی این موضوع را درست دانسته اند[3]. همچنین امام خمینی (ره) در صفحه 351 شرح چهل حدیث به این موضوع اشاره کرده و حروف مقطعه رمزی میان عاشق و معشوق دانسته و بیان کرده که کسی را از علم آن بهره ای نیست.

  • این تفسیر نیز بیان شده است که این حروف، علامت اختصاری یک جمله کامل هستند؛ پس “الم” در معنی “انا الله اعلم”، “المص” به معنی “انا الله اعلم و افصل” و “المر” به معنای “انا الله اعلم و اری” است[4]. در ترجمه تفسیر طبری این رای در ترجمه قرآن دخالت داده شده و حروف مقطعه بر این اساس ترجمه شده اند. همچنین در جلد 89 بحارالانوار تاویل هایی بدین شکل به امام صادق (ع) نسبت داده شده اند. علامه طباطبایی در المیزان در این باره گفته است که فرض بر این است که آن روایت ها از معصوم صادر شده است، شاید بتوان گفت این حروف بر آن نام ها دلالت دارند اما نه دلالت وضعی. پس این حروف رمزهایی می باشند که مراد از آن ها بر ما نهان است و به مراتبی از آن معانی دلالت دارند که برایمان مجهول است زیرا آن مراتب دقیق تر و بالاتر از فهم و درک ما هستند.
حروف مقطعه در قرآن
حروف مقطعه در قرآن
  • برخی این حروف را جزو متشابهات قرآن کریم دانسته اند که فقط الله تعالی معنایش را می داند. متشابهات به آیاتی اطلاق می شود که احتمالات گوناگونی برای معنای آن بیان شده است.

سیوطی و فخر رازی از اندیشمندان اهل تسنن بر این باور هستند[5]. همچنین برخی از روایات منقول در کتبی از شیخ طوسی و طبرسی مؤید این موضوع هستند[6].

  • شیخ طوسی، طبرسی و سیوطی از علما و مفسران شیعی و سنی، همچنان معتقد هستند که حروف مقطعه در واقع نام آن سوره ها هستند که در ابتدای سوره ها آمده اند.
  • باور دیگری که وجود دارد این است که حروف مقطعه سوگند هستند. گفته شده که این حروف از اسامی خداوند هستند که به آن ها خدا قسم یاد کرده است. سیوطی در کتاب الاتقان جلد سوم برای توجیه و تایید این نظر به این روایت از امام علی علیه السلام استناد کرده که حضرت فرموده بودند: “یا کهیعص اغفرلی”

ابن عباس و عکرمه به نظر را درست می دانند.

  • از معروف ترین نظرها این است که این حروف، نشانه اعجاز قرآن هستند. گفته شده که الله تعالی 29 سوره قرآن کریم را با این حروف شروع کرد تا عرب زبان ها بدانند قرآن از همان حروفی ساخته شده که با آن حرف می زنند. پس اگر که معتقد هستند قرآن معجزه نیست با همان حروف، آیاتی همانند آیات قرآن بیاورند.

این نظر هم در برخی از متون شیعه و هم در متون اهل تسنن آمده است (مثلا در تفسیر منسوب به امام عسکری علیه السلام آمده است).

  • برخی مفسران حروف مقطعه را همچون ادات تنبیه دانسته اند. مطابق با این نظر، به سبب آنکه مشرکان به دنبال اعراض از گوش دادن به قرآن و سر و صدا کردن در هنگام قرائت آیات آن بودند، خداوند متعال سخنان خویش را در بعضی از سوره ها با حروف مقطعه شروع کرد تا سکوت مشرکان و انگیزه جلب نظر آن ها به قرآن کریم شود.

در این باره سوالی که پیش آمده این است که خداوند چرا از ادات تنبیه مشهور استفاده نکرده است؟ سیوطی در جلد سوم کتاب الاتقان خود به این موضوع اشاره می کند و می گوید که قرآن کریم به سخن بشر شبیه نیست؛ پس باید با نوعی ادات تنبیه نامعهود که متعارف نیستند شروع شود تا از سخنان دیگر بلیغ تر و تاثیرگذارتر باشد.

  • برخی مفسران نیز این حروف را تفسیر به عدد کرده‌اند. آن ها حروف مقطعه را رمز و رازهایی با معنای نمادین مبتی بر ارزش عددی حرف عربی یا همان “اعداد ابجد” گفته اند. این گروه که گفته شده از یهودیان تاثیر گرفته اند با تفسیر عددی می خواستند تاریخ تاسیس حکومت‌ها و انقراضشان، مدت عمر و فرمانروایی اقوام و گروه‌ها را به خصوص مدت بقای امت مسلمان را پیدا کرده و پیشگویی کنند.

ابن حجر عسقلانی این تاویل ها را با اشاره به رای ابن عباس رد کرده است. ابن عباس اعداد ابجد را منع نموده و آن را در زمره سحر دانسته است چرا که ریشه ای در شریعت ندارد[7]

منابع:

[1] شابطی، منظومه ناظمه الزهر، 1427 ق، ص 6

[2] المیزان (علامه طباطبایی)، ج 18، ص 8

[3] پرتوی از قرآن (طالقانی)، 1345 ش، ج 1، ص 49 – المیزان (طباطبائی)، 1390 ق، ج 18، ص 9

[4] طبرسی، ذیل بقره: 1 – محمد بن جریر طبری، جامع البیان عن تاویل آی القرآن، ذیل بقره: 1، مصر 1954/1373

[5] التفسیر الکبیر، فخر رازی، ذیل آیه یک سوره بقره – الاتقان، 1967 ق، ج 3، ص 24

[6] در جلد اول التبیان از شیخ طوسی (ص 48) و در کتاب مجمع البیان از طبرسی در ذیل آیه اول سوره بقره آمده اند.

[7] سیوطی، الاتقان، 1967 ق، ج 3، ص 30

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *