مفاتیح الجنان نامی آشنا میان اغلب شیعیان است. این نام به رایج ترین کتاب دعا اختصاص دارد که توسط شیخ عباس قمی در قرون 13 و 14 هجری قمری تدوین شده است. در این کتاب مجموعه ای از ادعیه، مناجات ها، زیارات، آداب و رسوم دینی و اعمال خاصه برای روزها و ماه های ویژه سال قرار دارد که نقل شده از رسول خدا (ص)، ائمه اطهار علیهم السلام و برخی از علما وفضلا می باشند. متن کتاب عربی است و نگارنده برای برخی از این دعاها مقدمه ای به زبان فارسی آورده است. مشهورترین ترجمه موجود برای این کتاب ترجمه الهی قمشه ای است. ناگفته نماند که برای مفاتیح الجنان نقدها و کاستی هایی وارد شده که دو کتاب مفاتیح نوین و منهاج الحیاه با هدف رفع کاستی های مشخص و با انگیزه تکمیل این کتاب، منتشر شدند.
حال که مختصری با این کتاب آشنا شدید، نوبت آن است که برای آشنایی بهتر، کامل به آن پرداخته شود.
مختصری درباره شیخ عباس قمی
عباس بن محمد رضا قمی یا همان شیخ عباس قمی عالمی شیعه اهل قم برای قرن چهاردهم هجری قمری است. او محدث، مورخ و خطیب بوده و تحصیلات خود را در حوزه های قم، نجف و مشهد گذرانده بود. ایشان کتب بسیاری را نگارش کردند که مفاتیح الجنان یکی از مشهورترین آن ها می باشد. شیخ عباس در سن 74 سالگی در نجف وفات یافت و در حرم حضرت علی علیه السلام به خاک سپرده شد.
ویژگی های کتاب مفاتیح
برخی از ویژگی های کتاب مفاتیح الجنان عبارتند از:
- برخورداری از یک بخش اصلی که به سه باب تقسیم بندی شده و دو بخش فرعی
- عدم وجود سند دعاها و تنها اشاره به منبعی که دعا از آن اخذ شده
- قرار دادن دعاهایی که از معصومان علیهم اسلام نقل نشده و نوشته برخی از علما هستند به عنوان مثال دعای عدیله.
ساختار و محتوای مفاتیح الجنان
این کتاب دارای سه باب به عنوان بخش های اصلی و دو بخش فرعی به نام ملحقات و باقیات الصالحات است. ابتدای مفاتیح نیز اغلب چند سوره مثل سوره یس و واقعه گنجانده شده اند.
باب اول مفاتیح: ادعیه
این باب شامل اعمال شب و روز و تمامی روزهای هفته، تعقیبات نماز، برخی از نمازهای مشهور مثل نماز پیامبر (ص) و نماز امام علی (ع)، زیارت ائمه علیهم السلام در ایام هفته و برخی از ادعیه ها و مناجات نظیر مناجات خمسه عشر، دعای جوشن کبیر، دعای یستشیر، دعای مجیر، دعای کمیل می باشد.
باب دوم مفاتیح: اعمال و ادعیه سالیانه
این بخش شامل اعمال و زیارات بر اساس تاریخ قمری است. اعمال که در این بخش به آن ها پرداخته شده از ماه رجب شروع می شود و با اعمال خاصه ماه جمادی الثانی و اعمال نوروز و ماه های رومی پایان می یابد. مثلا مناجات شعبانیه در بخش اعمال ماه شعبان قرار دارند و دعاهایی مثل دعای ابوحمزه ثمالی و دعای افتتاح یا اعمال مرتبط با شب های قدر در بخش مرتبط با اعمال ماه رمضان قرار دارند. همچینی ادعیه ای مثل دعای عرفه مرتبط با اعمال ماه ذی حجه هستند.
باب سوم: زیارات
در این بخش نخست به آداب سفر و زیارت در کنار اذن دخول حرم های مقدس اشاره شده است. سپس متن زیارت پیامبر اکرم (ص)، حضرت فاطمه (س)، ائمه بقیع علیهم اسلام و امامان معصوم گنجانده شده است. همچنین در این باب زیارت امامزاده ها، برخی از علما و بزرگان تشیع مثل زیارت حضرت حمزع علیه السلام، شهدای جنگ احد و فاطمه بنت اسد نیز ذکر شده است. در این باب قسمتی وجود دارد که در آن مشهورترین زیارات امام حسین علیه السلام مثل زیارت اربعین، زیارت وارث و زیارت عاشورا قرار داده شده اند.
علاوه بر تمامی این ها دعاهای ندبه، جامعه کبیره، زیارت حضرت معصومه (س)، زیارت انبیاء، زیارت عبدالعظیم حسنی، زیارت قبور مومنین، دعای عهد و … نیز جزو این باب به شمار می روند.
بخش ملحقات مفاتیح
از چاپ دوم این کتاب به بعد بخش ملحقات به آن اضافه شده است. در این بخش و بر اساس نیاز مردم که مولف به آن اعتقاد داشته مواردی نظیر دعای وداع ماه مبارک رمضان، زیارت جامعه ائمه المومنین، زیارت وداع با ائمه، دعا برای زمان غیبت امام، خطبه عید فطر، رقعه ای برای حاجت، آداب زیارت نیابتی و دعا بعد از زیارات گنجانده شده است.
باقیات الصالحات در مفاتیح!
باقیات الصالحات نام کتاب دیگری از شیخ عباس قمی است. او نگارش این کتاب را در 19 محرم 1345 قمری تمام کرده است. این کتاب در بخش حاشیه کتاب مفاتیح در چاپ های مختلف قرار داده شد و عموما دارای شش باب از جمله اختصاری از اعمال شب و روز و نحوه اداء نماز شب، بیان برخی از نمازهای مستحبی، ادعیه و عوذات برای آلام و بیماری ها، ادعیه منتخب از کتاب کافی، ذکر برخی از حرزها و ادعیه کوتاه از مهج الدعوات و المجتنی و ذکر خواص برخی سوره های قرآن و آیات در کنار اشاره به برخی از ادعیه ها و مطالب مختلف و در انتها به برخی از احکام اموات اشاره شده است.
منابع کتاب مفاتیح الجنان
بعضی از منابعی که شیخ عباس قمی در تدوین و تالیف این کتاب از آن ها بهره برده است عبارتند از:
- کتاب اثبات الهداة از شیخ حر عاملی
- کتاب الاختیار از ابن باقی
- إعلام اوری تالیف شیخ طبرسی
- الأمان از سید بن طاووس
- الاحتجاج نوشته احمد بن علی طبرسی
- اربعة الایام از میرداماد
- الأزریه مشهور به هائیه از کاظم ازری
- الاقبال تالیف سید بن طاووس
- بحار الانوار علامه مجلسی
- تاریخ عالم آرای عباسی تالیف میرزا اسکندر بیگ منشی
- کتاب تحفه الزائر از علامه مجلسی
- تهذیب الاحکام تالیف شیخ طوسی