پس از قرآن مجید و در کنار آن توجه به سنت و کلام رسول خدا (ص) و ائمه معصومین علیهم السلام در کنار عمل به آن ها آدمی را از ورطه گمراهی و غفلت نجات می دهد چرا که بدون اغراق معصومین قرآن ناطق به شمار می روند و نه تنها در کلام که در عمل نیز بر اساس آنچه محبوب (خدای متعال) امر نموده عمل می کنند. از این رو بر آن شدیم تا طی مطالبی احادیث را به شکل موضوعی به نگارش در آوریم. در این مطلب به یکی از مهم ترین مباحث یعنی خدا شناسی در احادیث پرداخته و برخی از احادیث مرتبط موجود در کتب معتبر را می نویسیم.
خدا شناسی در احادیث
حضرت رسول (ص)
- أَفْضَلُ الأَْعْمالِ الْعِلْمُ بِاللّهِ إِنَّ الْعِلْمَ يَنْفَعُكَ مَعَهُ قَليلُ الْعَمَلِ وَكَثيرُهُ وَإِنَّ الْجَهْلَ لايَنْفَعُكَ مَعَهُ قَليلُ الْعَمَلِ وَلا كَثيرُهُ[1]
برترین اعمال خدا شناسی است چرا که با وجود معرفت و علم، عمل، قلیل یا کثیر برایت سودمند است ولی با وجود نادانی (نسبت به الله تعالی)، عمل، نه کم آن و نه زیادش تو را سود می بخشد.
- إِنَّ اللّهَ خَلَقَ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَْرْضَ مِائَةَ رَحْمَةٍ كُلُّ رَحْمَةٍ طِباقُ ما بَيْنَ السَّماءِ وَالأَْرْضَ فَجَعَلَ مِنْها فِى الأَْرْضِ رَحْمَهًفَبِها تَعْطِفُ الْوالِدَةُ عَلى وُلْدِها وَالْوَحْشُ وَالطَّيْرُ بَعْضُها عَلى بَعْضٍ وَأَخَّرَ تِسْعا وَتِسْعينَ فَإِذا كانَ يَوْمُ الْقيامَةِ أَكْمَلَها بِهذِهِ الرَّحْمَةِ[2]
خدای متعال روزی که آسمان ها و زمین را خلق نمود، صد رحمت آفرید که هر یک از آنان بین زمین و آسمان را پُر می نماید و یکی را در زمین قرار داد که توسط آن مادر به فرزند محبت می کند و حیوانات وحشی و پرنده ها با هم مأنوس می شوند و 99 رحمت را نگاه داشته است و آن هنگام که قیامت شود آن رحمت را نیز به آن ها اضافه می کند.
امام علی (ع)
- وَ لايَعْزُبُ عَنْهُ عَدَدُ قَطْرِ الْماءِ وَلانُجومُ السَّماءِ وَلاسَوا فِى الرّيحِ فِى الْهَواءِ وَلا دَبيبُ النَّمْلِ عَلَى الصَّفا وَلا مَقيلُ الذَّرِّ فِى اللَّيْلَةِ الظَّلْماءِ يَعْلَمُ مَساقِطَ الأَْوراقِ وَ خَفِىِّ طَرَفِ الأَْحْداقِ[3]
شمار قطره های آب ها و ستاره های آسمان و ذرات گرد و غباری که در هوا پراکنده هستند و حرکت مورچه بر سنگ بزرگ و محل خواب مورچه ها در شب تاریک بر خداوند پوشیده نمی باشد و به محل ریزش برگ ها و به هم خوردن پلک ها علم دارد.
- … عالِمُ السِّرِّ مِنْ ضَمائِرِ الْمُضْمِرينَ وَنَجْوَى الْمُتَخافِتينَ وَخَواطِرِ رَجْمِ الظُّنونِ وَعَقْدِ عَزيماتِ الْيَقينِ…[4]
… خداوند به هر سِر و رازی که مردم در قلب خویش پنهان داشته اند و به نجوای آهسته رازگویان و به هر گمانی که در خاطری نهان است و به هر تصمیمی که از روی یقین اخذ می گردد، آگاه است.
- أَعْلَمُ النّاسِ بِاللّهِ أَكْثَرُهُمْ لَهُ مَسأَلَةً[5]
خدا شناسترین مردم پُر درخواست ترینشان از خداوند است.
- يَنْبَغى لِمَنْ عَرَفَ اللّهَ سُبْحانَهُ أَنْ لا يَخْلُوَ قَلْبُهُ مِنْ رَجائِهِ وَخَوْفِهِ[6]
شایسته است آنکه خداوند سبحان را می شناسد، قلبش از خوف و رجای او تهی نباشد.
- ما يَسُرُّنى لَوْمِتُّ طِفْلاً وَاُدْخِلْتُ الْجَنَّةَ وَلَمْ أَكْبَرْ فَأَعْرِفَ رَبّى عَزَّوَجَلَّ[7]
من را خوشحال نمی کند (دوست ندارم) که در کودکی از این دنیا می رفتم و به بهشت وارد می شدم و بزرگ نمی گشتم تا پروردگار خویش را بشناسم.
- وَلَوْ ضَرَبْتَ فى مَذاهِبِ فِكْرِكَ لِتَبْلُغَ غاياتِهِ ما دَلَّتْكَ الدَّلالَةُ إِلاّ عَلى أَنَّ فاطِرَ النَّمْلَةِ هُوَ فاطِرُ النَّخْلَةِ لِدَقيقِ تَفْصيلِ كُلِّ شَىْءٍ وَغامِضِ اخْتِلافِ كُلِّ حَىٍّ وَمَا الْجَليلُ وَاللَّطيفُ وَالثَّقيلُ وَالْخَفيفُ وَالْقَوىُّ وَالضَّعيفُ فى خَلْقِهِ إِلاّ سَواءً[8]
اگر که راه های اندیشۀ خود را در نوردی تا به پایانه های آن برسی، هیچ علتی تو را جز به این رهنمون نسازد که خالق مورچه همان خالق نخل است و این به جهت دقت و میزان ظرافتی است که جدا کردن هر چیزی از چیز دیگر و پیچیدگی و گوناگونی است که در هر موجود زنده ای به کار رفته است. موجودات بزرگ و کوچک، سنگین و سبُک و توانمند و ناتوان تماما در آفرینش برای حق تعالی یکسان هستند.
امام صادق علیه السلام
- وَقَدْ سَأَلَهُ ابْنُ أَبِى الْعَوْجاءِ: وَلِمَ احْتَجَبَ عَنْهُمْ وَأَرْسَلَ إِلَيْهِمُ الرُّسُلَ؟ وَيْلَكَ وَكَيْفَ احْتَجَبَ عَنْكَ مَنْ أَراكَ قُدْرَتَهُ فى نَفْسِكَ؟ نَشَأَكَ وَلَمْ تَكُنْ وَكَبَّرَكَ بَعْدَ صِغَرِكَ وَقَوّاكَ بَعَدَ صَعْفِكَ… وَما زالَ يَعُدُّ عَلَىَّ قُدْرَتَهُ الَّتى هِىَ فى نَفْسِىَ الَّتى لااَدْفَعُها حَتّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَيَظْهَرُ فيما بَيْنى وَ بَيْنَهُ[9]
امام علیه السلام در پاسخ به این ابی الوجاء که سوال نمود: چرا خداوند خویشتن را از مردم در پس پرده قرار داده است و آن گاه انبیاء را به سوی آن ها فرستاد؟ فرمودند: وای بر تو! آن که قدرت خویش را در وجودت به تو نشان داده است چگونه می شود که خود را از تو پوشیده داشته است؟! تو را که نبودی، پدید آورد؛ کوچک بودی بزرگت نمود؛ ناتوان بودی به تو قدرت داد … امام صادق (ع) همواره از مظاهر قدرت خداوند که در وجود آن شخص بود و امکان انکارش نبود، سخن گفت و آنان را برای او برشمرد تا آنجا که آن شخص گفت: خیال نمودم که به زودی خدا بین من و او (امام صادق (ع)) آشکار می شود.
امام رضا علیه السلام
- إِنَّما قُلْتُ اللَّطيفُ، لِلْخَلْقِ اللَّطيفِ وَلِعِلْمِهِ بِالشَّىْءِ اللَّطيفِ أَلاتَرى إِلى أَثَرِ صُنْعِهِ فِى النَّباتِ اللَّطيفِ وَغَيْرِ اللَّطيفِ وَفِى الْخَلْقِ اللَّطيفِ مِنَ أَجْسامِ الْحَيْوانِ مِنَ الْجِرْجِسِ وَالْبَعوضِ وَما هُوَ أَصْغَرُ مِنْهُما مِمّا لايَكادُ تَسْتَبينُهُ الْعُيونُ بَلْ لايَكادُ يُسْتَبانُ لِصِغَرِهِ الذَّكَرُ مِنَ الاُْنْثى وَالْمَوْلودُ مِنَ الْقَديمِ فَلَمّا رَأَيْنا صِغَرَ ذلِكَ فى لُطْفِهِ… عَلِمْنا أَنَّ خالِقَ هذَا الْخَلْقِ لَطيفٌ[10]
گفتم لطیف است چرا که هم موجودات لطیف خلق نموده و هم به امور ظریف و ریز آگاه است. آیا آیت خلقت او را در گیاهان ظریف و غیر ظریف و در پیکرهای ظریف و ریز جانوارانی نظیر کک، پشه و کوچک تر از این ها را مشاهده نمی کنی که تقریبا به چشم دیده نمی شوند و از بس که کوچک تر هستند نر و مادۀ آنان، نوزاد و کهن زادۀ آن ها از هم شناسایی نمی شوند. پس به آن دلیل که ریزی و ظرافت این چیزها را مشاهده نمودیم … متوجه شدیم که خالق این موجودات نیز لطیف است.
منابع:
[1] كنزالعمال ۱۰/۱۴۳/۲۸۷۳۱
[2] نهج الفصاحه ح ۷۸۱
[3] نهج البلاغه خطبه۱۷۸
[4] نهج البلاغه خطبه ۹۱
[5] غررالحكم ۲/۴۵۱/۳۲۶۰
[6] غررالحكم ۶/۴۴۱/۱۰۹۲۶
[7] كنزالعمال ۱۳/۱۵۱/۳۶۴۷۲
[8] نهج البلاغه خطبه ۱۸۴
[9] التوحيد ص ۱۲۷
[10] التوحيد ص۶۳