حضرت علی (ع) در حکمت 62 نهج البلاغه می‌فرماید: آن هنگام که به تو تحیتی گفته شود به شکلی بهتر پاسخ ده و هر زمان هدیه‌ای برایت ارسال کردند آن را به افزون بر آن پاداش ده. در هر حال فضیلت برای کسی است که شروع کننده باشد. این سخن به یکی از اصول مهم قرآنی اسلامی اشاره دارد. در واقع بر اساس اخلاق اسلام ناب محمدی و طبق آموزه‌های قرآنی، هیچ عمل نیکی را نباید بی پاسخ و بی پاداش گذاشت بلکه لازم است به همانند و بهتر از آن، آن عمل را پاسخ داد.
حکمت 62 نهج البلاغه
وَ قَالَ (علیه السلام): إِذَا حُيِّيتَ بِتَحِيَّةٍ فَحَيِّ بِأَحْسَنَ مِنْهَا، وَ إِذَا أُسْدِيَتْ إِلَيْكَ يَدٌ فَكَافِئْهَا بِمَا يُرْبِي عَلَيْهَا، وَ الْفَضْلُ مَعَ ذَلِكَ لِلْبَادِئِ.
شرح حکمت شصت و دوم
طبق آموزه‌های قرآنی و اسلامی در حوزه اخلاق هیچ عمل نیکی از گفته احترام آمیز گرفته تا کار خوب کوچک یا بزرگ نباید بی پاسخ گذاشته شود و بهتر است که پاداش بهتری اعطا گردد. به عنوان مثال اگر که فردی برای تحیت بگوید «سلام علیکم» بهتر آن است که در جواب گفته شود «سلام علیکم و رحمت الله» و هر زمان هدیه کوچکی به فردی داده شود بهتر آن است که در وقتی مناسب هدیه‌ای بهتر و بیشتر به او داده شود. این رفتار موجب می‌شود پیوند دوستی بین افراد یک جامعه (جامعه کوچک باشد در حد خانواده و یا در حد بزرگ خانواده و دوستان یا یک امت و ملت و …) بیشتر شده و روح حق طلبی و حق جویی تقویت گردد و حیاتی همراه با آرامش نصیب همه شود.
در سیره بزرگان دین نمونه‌های عملی این امر الهی آشکارا مشاهده می‌شود. به عنوان مثال می‌توان به این روایت اشاره کرد: شخصی که از راویان حدیث است، می‌گوید: در نزد حسن بن علی بن ابی طالب (ع) بودم که کنیزکی بر آن حضرت وارد شد و دسته گلی به آن حضرت تقدیم نمود، حضرت در پاسخ به این عمل زیبا به کنیز فرمود: تو برای خدا آزادی (أنْتِ حُرُّ لِوَجْهِ اللّهِ تَعالى).
بدین صورت حضرت در برابر گل آزادی همیشگی را به کنیز عطا نمود. آن شخص می‌گوید: به امام عرض نمودم که کنیز تنها یک دسته گل به شما تقدیم کرد، دست گلی که قیمت چندانی نیز ندارد و شما او را آزاد نمودید! حضرت پاسخ داد: خدای متعال ما را این چنین تربیت کرده است ((هکذا) أدَّبَنی اللّهُ تَعالى).
در ادامه نیز امام آیه 86 سوره نساء (و هر گاه به شما تحیت گفتند، پاسخش را بهتر از آن دهید یا (حداقل) به همان صورت پاسخگو باشید) را قرائت کرد و فرمود: این‌که خدای متعال امر نموده که به بهتر از آن پاسخ گوییم، بهتر از آن همین بود که او را آزاد نمودم[1].
حضرت علی (ع) در بخش دوم این حکمت فرموده بود: در هر حال فضیلت برای کسی است که شروع کننده باشد (وَ الْفَضْلُ مَعَ ذَلِكَ لِلْبَادِئِ). این سخن برای آن است که فرد دوم هر عمل یا رفتاری داشته باشد، جنبه پاداش عمل فرد اول را خواهد داشت در صورتی که شخص اول بدون آن‌که به وی خدمتی شود، عمل و رفتار حسنه‌ای انحام داده است و جنبه پاداش برای آن لحاظ نمی‌شود پس قطعا بر فرد دوم ارجحیت خواهد داشت.
به همین جهت در حدیثی از امام حسین (ع) آمده است: برای سلام هفتاد حسنه در نظر گرفته شده است که شصت و نه حسنه آن برای شخص سلام کننده و یک حسنه برای پاسخ دهنده است[2].
البته علاوه بر این شخصی که نخست سلام کرده و یا عمل نیک انجام می‌دهد فضیلت اخلاقی تواضع را در خود آشکار ساخته و در مواجه با برادران دینی به کار برده و تقویت می‌کند. این در حالی است که پاسخ دهنده تواضعی ندارد جز آن‌که حق را به جای آورد.
منابع:
[1] بحارالانوار، ج 44، ص 195، ح 8
[2] همان، ج75، ص120، ح17