هشتاد و چهارمین سوره قرآن، انشقاق نام دارد که به معنای شکافته شدن است. این سوره 25 آیه دارد، مکی است و خدای متعال در آن به معاد و روز قیامت پرداخته است. در این سوره بر هم خوردن نظام هستی (آسمانها و زمین) آغازی برای روز قیامت و پایان یافتن این دنیا بیان شده است. همچنین به اهمیت عمل انسان در این دنیا به جهت به بار نشستن آن در آخرت و تعیین کننده پاداش و کیفر انسان پرداخته شده است … در این مطلب و در ادامه مطالب پیشین تفسیر آیات انتهایی سوره (آیههای 21 تا 25) را مطابق با تفسیر نمونه به نگارش در میآوریم.
آیات سوره انشقاق
وَإِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لَا يَسْجُدُونَ (21)
بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا يُكَذِّبُونَ (22)
وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُوعُونَ (23)
فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ (24)
إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ (25)
تفسیر آیات
خداوند متعال در آیه 21 سوره میفرماید: چرا زمانی که قرآن بر آنان قرائت میشود خضوع نمیکنند (به سجده نمیافتاند).
قرآن کریم همانند خورشید، خود دلیل خویشتن است. انوار اعجاز از بخشهای مختلف آن بیرون میآیند و محتوای آن خود علت آشکاری است بر این امر که سر چشمه آن وحی است نه کلام انسان. هر انسان بی طرفی با خواندن آن متوجه خواهد شد که غیر ممکن است این کلام زاییده مغز انسان باشد؛ آن هم انسانی که هیچ گاه به مکتب نرفته و درسی نخوانده است و در محیطی پرورش یافته که تاریک است و مملو از خرافات.
در این آیه از مشتقات «سجده» یعنی «يَسْجُدُونَ» استفاده شده است که در اینجا مقصود خضوع، تسلیم و فرمانبرداری است و سجدهای که پیشانی بر زمین نهادن است تنها یکی از مصادیق این مفهوم کلی است و احتمال است که به همین سبب باشد که در برخی از روایات آمده: هنگامی که رسول خدا (ص) این آیات را تلاوت نمود، سجده کرد. البته بر اساس فتوای مشهور فقیهان اهل بیت (ع) این سجده، مستحب است اما فتوای اهل سنت خلاف آن است و سجده را واجب میدانند (البته فقه مالکی معتقد است که این سجده لازم است پس از اتمام تلاوت سوره ادا شود).
خدای عز و جل در آیه بعد میفرماید: بلکه کافران همواره آیههای الهی، معاد و روز جزاء را تکذیب مینمایند.
در این آیه از فعل مضارع استفاده شده است؛ فعلی که عمدتا برای استمرار میآید و در اینجا گویای این امر خواهد بود که اهل کفر بر تکذیب اصرار دارند؛ اصراری که منشاء آن نارسایی ادله حق نیست بلکه لجاجت و دشمنی به سبب تعصب و تقلید کورکورانه از نیاکان و حفظ کردن منافع مادی و به دست آوردن آزادی برای اشباع هوسها است.
در ادامه و در آیه 23 سوره انشقاق خداوند با لحنی که تهدید در آن مشخص است میافزاید: و خداوند به آنچه که در دل مخفی میکنند آگاه است.
حق تعالی از نیتها، اهداف و انگیزههای اهل کفر که باعث شدهاند آنها به شکلی مستمر به تکذیب بپردازند آگاه است. در واقع آنان هر چه پرده پوشی نمایند نمیتوانند چیزی را از خداوند پنهان دارند و در آخر کیفر تمامی آن را به آنها خواهد داد.
کلمه «یوعون» از ماده «وعاء» گرفته شده است که به معنای ظرف میباشد. در سخنی از امام علی (ع) این چنین آمده است: «…إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا…»[1] که معنای آن این چنین است: همانا این دلها (همانند) ظروف هستند، پس بهترین آنها قلبی است که حف، نگهداری و ظرفیت آن بیشتر باشد.
در آیه 24 سوره خداوند میفرماید: پس آنان را به عذاب دردناک بشارت ده.
عموما لفظ بشارت برای خبرهای خوب استفاده میشود. اما در این جا برای سرزنش به کار رفته است و نوعی طعن است و این در حالی است که اهل ایمان حقیقتا به نعمات بسیار بهشتی بشارت داده میشوند تا آنهایی که معاد را تکذیب کردهاند در اندوه و حسرت بمانند.
و در انتها و آخرین آیه سوره مبارکه انشقاق خداوند به شکل یک استثناء بار ی دگر به فرجام اهل ایمان نیکوکار اشاره کرده و میفرماید: مگر آنانکه ایمان آوردند و عمل نیک انجام دادند که برایشان پاداشی است ثابت، قطع ناشدنی و تهی از هر نوع نقصان و منت.
کلمه «ممنون» که از ماده «من» است هم به معنای نقصان و قطع است و هم به معنی منت و مرگ (کلمه منون در معنای مرگ نیز از همین ماده میباشد) است و احتمال میرود که تمامی این معناها برای این واژه در این آیه جمع باشند چرا که نعمات آخرت عکس نعمات دنیایی که ناپایدار و نقصان پذیر هستند و عمدتا با عوارض نامطلوب یا منت آمیخته هستند، هیچ نوع منت، نقصان و یا عارضه نامطلوب و منتی در پی ندارند و جاودانه میباشند.
در اینجا سوال این است که این استثناء متصل است یا منقطع؟ این سوالی است که در بین تفسیر کنندگان قرآن درباره آن بحث وجود دارد. برخی گفتهاند: احتمال این است که منقطع باشد بدین معنا که خداوند شرح حال کافران را رها نموده و به سراغ پاداش همیشگی اهل ایمان رفته است.
اما مناسب آن است که استثناء متصل است و هدف آن است که مسیر برگشت را به روی کافران باز بگذارد و بگوید: این عذاب دردناک از افرادی که توبه کرده و ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند، به یقین برداشته میشود و پاداشی همیشگی و بدون نقصان به آنها عطا میگردد.
منبع:
[1] حکمت 139 نهج البلاغه
- تلاوت ترتیل سوره انشقاق – میثم تمار