هشتاد و چهارمین سوره قرآن کریم بر اساس ترتیب کنونی سوره‌ها و هشتاد و سومین سوره طبق ترتیب نزول انشقاق نام دارد. سوره انشقاق که نام آن برگرفته از آیه نخست آن است و به معنی شکافته شدن است، از 25 آیه کوتاه تشکیل شده است. در این سوره همچون دیگر سوره‌های مکی به معاد و روز جزا اشاره شده است. در واقع ابتدا به برخی از نشانه‌های روز جزا پرداخته شده، سپس از نامه عمل انسان که ممکن است در دست راست او قرار گیرد و یا از پشت سر به او داده شود و بر اساس تلاش و سعی او در دنیا نگاشته شده است، سخن به میان می‌آید. نامه عملی که بهشتی یا جهنمی بودن انسان با آن تعیین می‌شود … در این مطلب به تفسیر سوره انشقاق آیات اول تا پنجم آن بر اساس تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی پرداخته خواهد شد.
آیاتی از سوره انشقاق
بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِيمِ
إِذَا السَّمَاءُ انشَقَّتْ ﴿١﴾ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ ﴿٢﴾ وَإِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ ﴿٣﴾ وَأَلْقَتْ مَا فِيهَا وَتَخَلَّتْ ﴿٤﴾ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ ﴿٥﴾
تفسیر آیات اول تا پنجم
همانطور که در ابتدا بیان شد آیه‌های این سوره مرتبط با رخدادهای روز جزاء و معاد است. در نخستین آیه حق تعالی می‌فرماید:در آن زمان که آسمان شکافته شود (اجرم آسمانی متلاشی شده و نظم سیارات بر هم می‌خورد).
این آیه همانند آیه‌های اول و دوم سوره انفطار است آن‌جا که خداوند می‌فرماید: در آن هنگام که آسمان (و کرات آسمانی) شکافته شده و ستارگان پراکنده گشته و فرو ریزند.
در حقیقت این رخداد نشان‌دهنده پایان این جهان و فنای آن است.
در ادامه خداوند می‌فرماید: و تسلیم امر پروردگار خویش گردد و شایسته است این چنین باشد.
هرگز گمان نشود که آسمان با آن عظمت و بزرگی کوچک‌ترین مقاومتی در برابر امر الهی داشته باشد، آسمان این مخلوق خدای تعالی به مانند یک بنده فرمانبرداردر برابر دستور خدا تسلیم می‌باشد.
واژه «اذنت» در واقع از «اذن» که بر وزن افق می‌باشد گرفته شده است و مفهوم آن گوش دادن و شنوا بودن است که در این آیه به فرمانبرداری و تسلیم بودن اطلاق گردیده است.
کلمه «حقت» از ماده «حق» در معنای شایسته است؛ چطور می‌تواند تسلیم نباشد در صورتی که فیض وجود لحظه به لحظه از سمت خداوند به آن می‌رسد، اگر که این ارتباط قطع شود متلاشی و نابود خواهد شد.
آری؛ آسمان‌ها و زمین نه تنها در ابتدای خلقت[1] بلکه در زمان فنا و نابودی جهان تسلیم امر خدای متعال هستند.
البته برخی بیان کردند که مقصود از «حقت» آن است که ترس روز جزا آن‌گونه است که شایسته است آسمان‌ها با آن عظمت شکافته شوند.
در تفسیر نمونه، تفسیر اولی که برای این آیه این واژه در نظر گرفته شده مناسب‌تر گفته شده است.
پس از شکافته شدن آسمان نوبت به زمین و اوضاع آن در آستانه روز جزاء می‌رسد. خداوند در آیه سوم این سوره به آن اشاره کرده و می‌فرماید: و در آن زمان که زمین کشیده (و گسترده) شود.
در آن هنگام و به استناد بسیاری از آیه‌های قرآن، کوه‌ها متلاشی شده و اثری از آن‌ها باقی نمی‌ماند و زمین کاملا مسطح شده و پستی یا بلندی در آن دیده نمی‌شود و مهیا حضور تمامی بنده‌ها می‌گردد. در آیه‌های 105 تا 107 سوره طه در این باره آمده است: و از تو درباره کوه‌ها می‌پرسند، بگو: پروردگار من آن‌ها را بر باد می‌دهد، سپس زمین را هموار می‌کند به طوری که هیچ‌گونه پستی و بلندی در آن مشاهده نمی‌کنی.
در واقع دادگاهی که تمامی خلق از اولین تا آخرینشان در آن حضور دارند مستلزم فضایی بدان وسعت و گستردگی خواهد بود.
برخی از مفسران گفتند که معنی آیه سوم این است: خدای متعال زمینی که در حال حاضر بر آن قرار داریم را در روز قیامت بسیار وسیع‌تر از آن‌چه هست خواهد کرد تا آمادگی بیش‌تری برای حشر و نشر خلق داشته باشد.
در آیه چهارم و در ادامه گسترده شدن زمین، خداوند می‌فرماید: زمین هر آن‌چه را که در درون خویش دارد بیرون می‌ریزد و تهی می‌شود.
در میان مفسران مشهور این است که معنا و مفهوم آیه چهارم این می‌باشد که همه‌ی امواتی که در درون خاک و در قبور آرمیده‌اند، به یکباره تمامی به بیرون پرتاپ می‌گردند و زنده می‌شوند؛ مشابه به آن‌چه که در دو سوره زلزال و نازعات (آیه 13 و 14) به آن پرداخته شده است.
برخی از مفسران قرآن بیان کردند که علاوه بر انسان‌ها، معادن و گنج‌هایی که در درون زمین پنهان بوده‌اند نیز خارج می‌شوند.
البته این گمان نیز وجود دارد که مواد مذابی که در داخل زمین قرار دارد با زلزله‌هایی وحشتناک کاملا بیرون ریخته شده و هر آن‌چه پستی ر روی زمین است با این مواد پُر شده و در نهایت زمین تهی و آرام می‌شود. ناگفته نماند که مجموع این معانی و مفاهیم نیز بدون اشکال است.
در آیه پنجم تکراری از آیه دوم آمده است (تسلیم امر پروردگار خود شود و سزاوار است که تسلیم باشد). در آیه دوم به تسلیم امر الهی بودن آسمان اشاره شده و در این آیه مقصود سر تسلیم فرو آوردن زمین در برابر امر الهی است.
این رخدادهای بزرگ که با تسلیم بودن تمامی موجودات همراه است از سویی نشان دهنده فنای جهان است و از سویی دیگر نمایانگر ایجاد یک نقطه عطف در عالم هستی و آغازی برای مرحله‌ای جدید. همچنین این امر قدرت لایزال الهی را به ویژه در مسئله معاد به خوبی نشان می‌دهد.
- تلاوت سوره انشقاق
منبع:
[1] در آیه 11 سوره فصلت به این امر اشاره شده است.
تفسیر سوره انشقاق نوشته شده، برگرفته از تفسیر نمونه آیت الله مکارم شیرازی می باشد.