برای بسیاری از افراد پیش آمده که در بین نماز ناخواسته حرفی زده یا سجده‌ای را فراموش کرده‌اند و یا در تعداد رکعت‌ها شک کرده‌اند. این افراد زمانی که این شکیات و یا امور سهو و غیر عمد در نماز برایشان پیش می‌آید، گمان می‌کنند که نمازشان باطل شده است، پس نماز خود را قطع کرده و از اول آن را ادا می‌کنند. ادا کردن دوباره نماز در چنین مواردی لازم نیست. در حقیقت برخی از امور همچون مثال‌هایی که بیان شدند جزو شکیات و یا امور سهوی نماز به شمار می‌روند که قطع کردن نماز و دوباره خواندن آن نیاز نیست و تنها لازم است بر اساس احکام بیان شده توسط مراجع تقلید سجده سهو یا نماز احتیاط را پس از اتمام نماز به جای آورد و یا بدون توجه به آن نماز را تمام کرد. در مطلب «آشنایی مختصر با شکیات نماز» درباره شکیات نماز و انواع آن صحبت شد. حال و در این مقاله تصمیم داریم به طور ویژه به سجده سهو و اموری که برای آن واجب می‌شود پرداخته و برخی از سوالاتی که در این باره از آیت الله مکارم شیرازی به عنوان یکی از مراجع عالی قدر شده پرسیده شده‌اند را به همراه پاسخ برای بهره‌مندی شما بزرگواران به نگارش درآوریم.
لازم به ذکر است که مراجع عظام تقلید اگر چه در امور کلی مرتبط با شکیات نماز اتفاق نظر دارند اما ممکن است برخی از بزرگواران از عبارت «بنا بر احتیاط واجب» استفاده کرده و یا حکمی دیگر داده باشند که توصیه می‌شود به رساله مرجع مورد نظر مراجعه شود.
سجده سهو و اموری که برای آن واجب می‌شود
سجده سهو به دو سجده‌ای که بعد از نماز واجب برای جبران بعضی از خطاها و اشتباهاتی که در نماز رخ داده‌اند، ادا می‌گردند، گفته می‌شود. این دو سجده می‌بایست پس از سلام نماز خوانده شوند. پس از به جا آوردن این دو سجده که به تکبیر پیش از انجام بنا بر نظر مشهور نیاز ندارند، تشهد و سلام دادن واجب می‌شود. ناگفته نماند که ذکر سجده‌ی سهو با ذکر سجده در نمازهای واجب متفاوت بوده و به صورت زیر است:
«بِسْمِ اللَّـهِ وَ بِاللَّـهِ، اَلسَّلامُ عَلَیكَ اَیهَا النَّبِی وَ رَحْمَةُ اللَّـهِ وَ بَرَکاتُهُ».
البته یکی از دو ذکر زیر را نیز می‌توان گفت:
- «بِسْمِ اللَّـهِ وَ بِاللَّـهِ، اَللَّـهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ»
- «بِسْمِ اللَّـهِ وَ بِاللَّـهِ وَ صَلَّی اللَّـهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ»
درباره موارد وجوب این حکم اگر چه مراجع با یکدیگر اختلاف نظر دارند اما برای پنج مورد زیر واجب به شمار رفته است[1]:
- سخن گفتن سهوی میان نماز
- فراموش کردن یک سجده (ناگفته نماند که نخست باید مورد فراموش شده ادا گردد و پس از آن دو سجده سهو به جای آورده شود).
- شک میان رکعت 4 و 5 در نمازهای واجب چهار رکعتی
- گفتن سهوی سلام نماز در بخشی از نماز که نباید بیان کرد مثل رکعت دوم نماز چهار رکعتی
- از یاد بردن تشهد نماز
در سجده‌ی سهو مواضع سجده لازم است بر زمین باشند و بلافاصله پس از اتمام نماز به جای آورده شود (اگر که فراموش شود، هر زمان به یاد آورده شود می بایست ادا گردد). البته در شرط طهارت و رو به قبله انجام دادن آن میان فقیهان اختلاف است.
تذکر مهم: سجده‌ی سهو از یاد بردن رکن نماز را جبران نمی‌کند.
پرسش و پاسخ مرتبط [2]
- اگر که نمازگزار به طور سهو در نماز صحبت کند، اگرکه چند کلمه باشد، برای هر کدام می‌بایست یک سجده سهو به جای آورد؟
اگر که فرد در نماز چند کلمه یا چند جمله صحبت کند به گونه‌ای که از شکل نمازگزار خارج نگردد و تمامی آن‌ها یکی حساب شوند، تنها دو سجده سهو به جای آوردن کافی است.
- احتیاط واجب به اصل سجده سهو تعلق دارد یا به مواردب که برای آن‌ها واجب شده است؟
به اصل سجده سهو تعلق دارد به این معنا که سجده سهو بنا بر احتیاط واجب لازم می‌باشد.
- احکام سجده‌ی سهو را برای نمازهای غیر واجب نیز باید انجام داد؟
برای نمازهای مستحبی سجده‌ی سهو واجب نیست.
- آیا سخن گفتن در نمازی که جماعت است، سجده‌ی سهو را واجب می‌سازد؟
میان نماز فرادا و جماعت تفاوتی نیست و بنا بر احتیاط واجب سجده سهو می‌بایست به جای آورده شود.
- اگر که نمازگزاری در واجب شدن سجده‌ی سهو شک کند، حکم چیست؟
اگر که فرد شک نماید کاری که سبب سجده‌ی سهو می‌گردد را انجام داده است یا نه، چیزی بر او نخواهد بود و اگر که شک نماید که دو یا چهار سجده‌ی سهو بر او واجب شده، دو سجده کافی خواهد بود.
- اگر که در رکعت نخست نماز قنوت خوانده شود، سجده‌ی سهو واجب است؟
احتیاط مستحب است که سجده را به جای آورد.
- اگر که سجده‌ی سهو بر شخصی واجب گردد اما او به عمد یا سهوا آن را انجام ندهد، حکم نماز او چیست؟
اگر که آن شخص پس از نماز سجده را عمدا یا سهوا به جای نیاورد لازم است با رعایت کردن شرایط آن هر چه زودتر آن را ادا نماید اما نماز او باطل نخواهد شد اما برای عمد بودن، فرد مرتکب معصیت گشته است.
- اگر که در نماز هنگام گفتن ذکرها، زبان گیر کند و یک کلمه چند بار تکرار شود تا صحیح آن گفته شود، پس از اتمام نماز سجده‌ی سهو لازم است؟
خیر در چنین مواردی سجده واجب نیست.
- اگر که فردی به این موضوع علم نداشته باشد که اگر سجده فراموش شود، لازم است خود عمل فراموش شده، درباره تکرار گردد و پس از آن سجده‌ی سهو انجام شود؟ حکم سجده‌هایی که بدین صورت خوانده نشده‌اند چیست؟
لازم است قضای سجده به جای آورده شود و بعد از آن سجده‌ی سهو به جای آورده شود.
منابع:
[1] البته مراجعه به رساله مرجع تقلید در این باره نیاز است.