در زمان پیامبر اکرم (ص) تمامی مسلمان بر دین اسلام بودند و اختلافی در میان آن‌ها نبود. اما پس از رحلت نبی مکرم اسلام (ص) اگر چه ایشان جانشین خود را معرفی نمودند ولی به دلایلی که بیان آن‌ها در این مقال نمی‌گنجد، مسلمانان به فِرَق و مذاهب مختلفی تقسیم شده‌اند به گونه‌ای که با گذشت زمان بیش از صد فرقه مختلف در دین ایجاد شدند که تعداد زیادی از آن‌ها منقرض و تعدادی نیز دارای پیروان خود در اقصی نقاط جهان هستند. این مذاهب را می‌توان طبق بخش‌های معرفتی اسلام به سه گروه تقسیم کرد. بر اساس رای و نظر اکثریت علما و اندیشمندان اسلامی، اسلام دارای سه قسمت اعتقادات، احکام و اخلاق هستند که از هر یک از این سه بخش فرقه‌ها و مذاهب بسیاری ایجاد شده است. از اعتقادات، فِرَق کلامی، از قسمت احکام، مذاهب فقهی و از بخش اخلاق، فرقه‌های صوفی خارج شده‌اند. از لحاظ کلامی- اعتقادی فرقه‌ها در سه دسته قرار می‌گیرند: فرقه‌های سنی، فرقه‌های شیعی و فرقه‌هایی که در هیچ یک از دو گروه اول قرار ندارند. از لحاظ فقهی برای اهل سنت و جماعت می‌توان از میان مذاهب متعدد چهار مذهب فقهی حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی را نام برد و برای تشیع می‌توان به فقه جعفری و فقه زیدی اشاره کرد که شیعیان اثنی عشر فقه خود را از فقه جعفری می‌گیرند. در این نوشتار و در راستای شناخت مذاهب دین مبین اسلام به معرفی مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت خواهیم پرداخت.
اهل سنت و جماعت
یکی از دو مذهب بزرگ دین اسلام، که بالغ بر هشتاد درصد از مسلمانان را شامل می‌شود، اهل سنت و جماعت است. این گروه از مسلمانان که به نام‌های اهل تسنن و سنی نیز شهرت دارند بر خلاف شیعیان که امامت را یکی از اصول می‌دانند، وجود نص بر امام را باور نداشته و بدان معتقد نیستند و تعیین خلیفه و امام را وظیفه مسلمانان دانسته‌اند. خلفای اهل سنت که به آنان خلفای راشدین گویند عبارتند از: ابوبکر، عمر، عثمان و علی علیه السلام و ارکان دینی مورد قبول آن‌ها نماز، روزه، حج، زکات و شهادتین است. از اصول دین به توحید، معاد و نبوت ایمان دارند. مبانی فقهی این گروه از مسلمانان نیز قرآن، سنت، اجماع، قیاس و اجتهاد بیان شده‌اند.
مذاهب فقهی چهارگانه اهل سنت
از بین مذاهب و فرقه‌های بسیار اهل سنت که در طول تاریخ شکل گرفتند، مذاهب حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی رواج بیش‌تری پیدا کرده و اهمیت زیادی داشته‌اند به گونه‌ای که اکثریت اهل سنتی که در کشورهای مختلف جهان در حال زندگی هستند، از لحاظ فقهی پیرو یکی از آن‌ها می‌باشد.
- مذهب حنفی
نام این مذهب از اسم امام آن «ابو حنیفه نعمان بن ثابت» اقتباس شده است. این مذهب بزرگ‌ترین مذهب اسلامی می‌باشد. ابو حنیفه نعمان بن ثابت فقیه و متکلم کوفی متولد سال 80 هجری قمری بوده است که در سن 50 سالگی (سال 120 هجری قمری) زمانی که استاد او به نام حماد ابن ابی سلیمان از دنیا رفت به عنوان یکی از بهترین شاگردان او مرجعی برای صدور فتوا و تدریس فقه در شهر کوفه شد. او مذهب فقهی حنفی را بر منابعی چون قرآن، سنت پیامبر (ص)، قول صحابی، قیاس که جاری نمودن حکم شرعی موضوعی بر موضوع مشابه که در متون دینی حکمی برای آن نیست (گفته شده ابو حنفیه به جهت کمبود حدیث و روایت از این شیوه استفاده می‌کرد)، اجماع، استحسان که عدول از علتی فقهی به جهت مصلحتی خاص است و عرف بنا نمود. او اگر چه بر احکام تعبدی و سنت پیامبر تاکید و اصرار می‌کرد، اخبار و روایت‌هایی که قطعیت نداشتند را برای صدور فتوا کافی نمی‌دانست. پیروان این مذهب نزدیک به چهارصد و پنجاه میلیون نفر گفته شده‌اند که اکثریت آن‌ها به طور عمده در آسیای میانه، ترکیه و شبه قاره هند قرار دارند در ایران عمدتا اهل سنتی که در استانهای شرقی زندگی می‌کنند حنفی می‌باشند.
- مذهب مالکی
به آن گروه از اهل سنت و جماعت که پیرو «مالک بن انس» فقیه معروف شهر مدینه در سده دوم هجری می‌باشند، گفته می‌شود. مالک در اجتهاد خویش به قرآن و حدیث اعتماد می‌نمود و اگر که حدیثی پیدا نمی‌کرد از قیاس بهره می‌برد. او بنام‌ترین نماینده فقه حدیث گرای مدینه است. این مذهب ابتدا در سرزمین حجاز انتشار یافت و پس از آن توسط مسلمانان مغربی و اهل اندلس پذیرفته شد و امروزه عموما در کشورهای کویت، مصر، لیبی، سودان، تونس، الجزایر، مراکش و بحرین رواج دارد. پیروان این مذهب از مذاهب اهل سنت، حدود 150 میلیون نفر گفته شده‌اند. اصولی که برای این مذهب فقهی بیان شده‌اند شامل: قرآن کریم، سنت پیامبر، عمل اهل مدینه، قول صحابی در صورتی که حدیث نبوی وجود نداشته باشد، مصالح مرسله (مصالحی است که شارع آن‌ها را معتبر دانسته و عموما برای استنباط احکام شرعی مورد قبول است)، قیاس، اجماع، عرف، عادت، استحسان، استصحاب، سد ذرایع (هر عمل یا کاری که بر حسب عادت در نهایت به مفسده‌ای منتهی می‌شود بر این اساس لازم است ممنوع اعلام گردد) و قیاس است.
- مذهب شافعی
موسس و بنیانگذار مذهب شافعی با حدود 350 میلیون نفر پیرو، محمد بن ادریس شافعی است. او اهل فلسطین بوده است و در میانسالی زمانی که 54 یا 58 ساله بود وفات یافت. او در زمان حیاتش از امام مالک بنیانگذار مذهب مالکی و شاگردان امام اول اهل سنت و جماعت، ابوحنیفه بهره برد. او که مذهبش بر قرآن کریم، سنت رسول خدا (ص)، قیاس و اجماع استوار می‌باشد با ترکیب دو مذهب فقهی عراقی و حجازی یا همان حنفی و مالکی، مذهب جدیدی به وجود آورد که در آن از حدیث استفاده می‌شد. فقه شافعی در مصر رونق دارد. شافعی قائل بر استدلال بود اما مصالح مرسله و استحسان را مردود می‌دانست. ایمان در این مذهب دارای سه شرط عمده می‌باشد: اقرار به زبان، ایمان قلبی و عمل نمودن به فرامین و برنامه‌ها.
کُردها شافعی می‌باشند. در ایران اهل تسنن گیلان، اردبیل، کردستان و هرمزگان از مذهب شافعی پیروی می‌کنند
- مذهب حنبلی
چهارمین مذهب فقهی اهل سنت و جماعت، حنبلی با نزدیک به پنجاه میلیون پیرو است که نام آن برگرفته از امام و پیشوای این مذهب به نام احمد بن حنبل است. او از محدثین اهل سنت به شمار می‌رود و اصول مذهب فقهی او در اصول پنج گانه نصوص، فتوای صحابه پیامبر، اخذ به فتوای نزدیک‌تر به کتاب قرآن و سنت پیامبر در زمان وجود اختلاف میان فتواها، اخذ به حدیث مرسل و یا ضعیف زمانی که حدیث مسند یا صحیحی وجود نداشته باشد و قیاس در آن هنگام که هیچ حدیث و فتوایی از صحابه وجود نداشته باشد، خلاصه شده است. گفته شده که در این امر شک و تردید وجود دارد که امام احمد بن حنبل خود فتوای مجتهدانه می‌داد یا از دادن فتوا پرهیز می‌نمود و فقط به روایت عمل می‌نمود و شاگردانش آراء او را انتشار می‌دادند. همچنین بیان شده است که احمد بن حنبل در استنباط به قرآن مجید، سنت، فتوای صحابه حضرت رسول (ص)، اجماع، قیاس، استصحاب، سد ذرایع و مصالح مرسله که پیش‌تر معنای آن گفته شد، تکیه کرده است.
وهابیان عربستان حنبلی گفته شده‌اند. در کشورهای سوریه، لبنان، کرانه باختری و اردن نیز حنبلی ها دیده می‌شوند.
این چهار مذهب مشهورترین مذاهب فقهی اهل سنت و جماعت است که عموم مسلمانان سنی به یکی از این مذاهب در آمده‌اند.