در این مطلب و در ادامه شرح حکمت سی و هشتم نهج البلاغه امیر مومنان علی علیه السلام – بخش دوم، بخش‌های انتهایی این حکمت پُر محتوا شرح داده خواهند شد. در بخش‌های انتهایی این حکمت و پس از بیان چهار جمله حکمت آمیز، حضرت امام حسن (ع) را از دوستی با فرد نادان، شخص بخیل، آدم فاجر و آن‌کس که دروغ می‌گوید، با بیان دلایلی روشن، برحذر می‌دارد.
بخشی از حکمت سی و هشتم نهج البلاغه
… يَا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ، فَإِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرُّكَ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ، فَإِنَّهُ يَقْعُدُ عَنْكَ أَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ؛ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ، فَإِنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ؛ وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ، فَإِنَّهُ كَالسَّرَابِ يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ
… ای پسرم! بر حذر باش از مصادقت و دوستی با فرد نادان، او در حالی که می‌خواهد به تو سود برساند، زیان خواهد رساند، بر حذر باش از مصادقت و دوستی با شخص بخیل، او آن‌چه را که بدان نیازمندی از تو دریغ می‌دارد، از رفاقت و دوستی با آدم فاجر پرهیز کن زیرا تو را به اندک چیزی (چیز بی ارزشی) خواهد فروخت، از رفاقت و دوستی با شخص دروغگو بپرهیز زیرا او همچون سراب است، دور را در نزد تو نزدیک و نزدیک را در پیش تو دور می‌سازد (کار او وارونه نشان دادن حقیقت است).
تفسیر بخش دیگری از حکمت سی و هشتم نهج البلاغه
حضرت علی علیه السلام پس از بیان چهار عبارت حکمت آمیز که در مطالب قبلی به شرح آن‌ها پرداخته شد و در ارتباط با عقل، حماقت، عُجب و خُلق نیکو بودند از ترک دوستی با چهار گروه که دارای صفات و خصائل زشتی هستند سخن به میان می‌آورد. ایشان در ابتدا می‌فرمایند: ای پسرم! بر حذر باش از مصادقت و دوستی با فرد نادان، او در حالی که می‌خواهد به تو سود برساند، زیان خواهد رساند (چرا که او به جهت حماقتی که دارد قادر به تشخیص سود و زیان نیست).
مصادقت در معنای دوستی است و همانطور که اکثریت انسان‌ها می‌دانند، دوستی اشخاص با هم سرنوشت‌شان را به یکدیگر مرتبط می‌سازد و پیوند می‌زند به گونه‌ای که هر یک از آن‌ها بر زندگی دیگری تاثیر خواهد گذاشت.
احمق یا نادان شخصی است که به سبب حماقت درگیر خطاهای بزرگ می‌گردد، او خوب را بد و بد را خوب می‌انگارد. او فقط به ظاهر امور و کارها توجه نموده و بر اساس آن‌ها قضاوت می‌کند، غافل از آن که برخی اوقات آن‌چه که ظاهر زیان آوری دارد، پُر سود بوده و آن‌چه که ابتدایش ضرر است انتهایی پُر فایده دارد. به همین جهت است که گاهی با الحاح و اصرار رفیق خویش را به انجام کاری مجبور می‌سازد که انتهایی دردناک و زیان باری دارد و برعکس از اموری باز می‌دارد که پایانی پُر سود دارند و سرانجامشان به سعادت و توفیق ختم می‌شود و به سبب آن‌که وسوسه‌های شخصی این چنین نادان ممکن است خواه یا ناخواه بر آدمی ثاثیر گذارد، حضرت از دوستی با آن، آدمی را بر حذر می‌دارد.
در روایات منقول از بزرگان دین نیز مشورت با چنین اشخاصی نهی شده است. حضرت صادق علیه السلام می‌فرمایند: با شخص احمق مشورت نکن (به سبب آن‌که زیان خواهی دید) [1].
در ادامه امام علی (ع) می‌فرمایند: بر حذر باش از مصادقت و دوستی با شخص بخیل، او آن‌چه را که بدان نیازمندی از تو دریغ می‌دارد. به این معنا که چنین شخصی در زمان نیازمندی فرد را تنها گذاشته و رها می‌کند.
بخل انواع مختلفی دارد. ابتدایی ترین نوع آن این است که فرد بخیل حاضر نیست از موهبت‌های الهی که خداوند به او عطا نموده به دیگران بدهد حتی اگر که بیشتر از نیازش از آن موهبت داشته باشد. نوع دیگری از خساست این است که فرد خود را نیز از آن موهبت‌ها محروم کرده است! و بدترین نوع بخل آن است که شخص از این‌که انسان‌ها از مواهب یکدیگر بهره می‌برند، احساس ناراحتی کند.
حضرت در این‌جا می‌فرماید که دوستان برخی اوقات به هم محتاج می‌شوند و گاهی به اندازه‌ای حاجت شدید است که سرنوشت یک انسان را رقم خواهد زد و اگر که دوست آن شخص بخیل باشد، او را رها خواهد نمود ولی اگر که خویشتن نیازمند گردد، توقع هر نوع کمکی را دارد.
در روایت‌ها نیز از مشورت با شخص بخیل نهی شده است. امام علی (ع) در عهدنامه مالک اشتر به مالک امر می‌کند: هیچ گاه فرد بخیل را در میان مشاوران خویش داخل نکن، چرا که از یاری و کمک به دیگر انسان ها منع می‌کند و وعده فقر به اشخاص می‌دهد [2] .
سومین شخصی که امیر مومنان (ع) فرزند خویش را از دوستی و رفاقت با آن بر حذر داشته است، شخص فاجر، بی بند و بار و فاسق است. در واقع ایشان فرمودند: از رفاقت و دوستی با آدم فاجر پرهیز کن زیرا تو را به اندک چیزی (چیز بی ارزشی) خواهد فروخت.
چنین افرادی (فاجر، فاسق و بی بند و بار) همواره به دنبال هوا و هوس خویش هستند. آنان وجدان بیداری ندارند و از شخصیت، شرف، دین و ایمان درستی برخوردار نیستند به همین سبب هر گاه هوا و هوس آن‌ها اقتضا نماید به دنبال آن رفته و رفقای خویش را به اندک بهایی خواهند فروخت.
در انتهایی‌ترین عبارت این حکمت امام می‌فرمایند: از رفاقت و دوستی با شخص دروغگو بپرهیز زیرا او همچون سراب است، دور را در نزد تو نزدیک و نزدیک را در پیش تو دور می‌سازد (کار او وارونه نشان دادن حقیقت است).
دوستی با فرد دروغگو خطرناک است خواه این رذیلت را به جهت ضعف ایمان کسب کرده باشد خواه در اثر علاقه ای باشد که به منافع زود گذر دارد. برخی اوقات عوامل پیروزی برای وصول به یک هدف مهیا می‌شوند ولی شخص دروغگو با دروغ‌هایی که می‌گوید رسیدن به آن را محال می‌داند و فرصت‌ها از این مسیر از دست می‌روند و گاه بر عکس کارهایی پیش روی آدمی قرار دارند که شرایط آن‌ها آماده نشده و ورود به آن‌ها موجب شکست می‌شود، ولی دروغگو آن گونه سخن خواهد گفت که انگار آدمی فردا به مقصود و هدف خود می‌رسد.
سراب رخدادی است که در بیابان زمانی که هوا گرم است اتفاق می‌افتد و از دور چیزی همچون آب به چشم آدمی می‌خورد در حالی که چشمه‌ای در کار نیست و با نزدیک شدن به آن این واقعیت هویدا می‌شود. آن گروه از انسان‌ها که واقعیت را به چشم آدمی وارونه نشان می‌دهند بسیار به سراب شبیه هستند و حضرت امیر (ع) به شکلی کاملا ویژه برای افراد دروغگو که حقایق را وارونه نشان می‌دهند به این موضوع تکیه کرده است.
با این گروه از انسان‌ها نیز بر اساس روایت‌های نقل شده، مشورت نهی گردیده اس. از امام صادق (ع) در این باره آمده است: شایسته نیست انسان های مومن با افراد فاجر، احمق، و دروغگو طرح برادری بریزند. [3]
منابع:
[1] تحف العقول، ص 315
[2] نهج البلاغه، نامه 53
[3] کافى، ج 2، ص 375، ح 5