سوره مبارکه فجر با سی آیه کوتاه هشتاد و نهمین سوره قرآن طبق ترتیب کنونی و دهمین سوره قرآن کریم بر اساس ترتیب نزول است. این سوره قبل از سوره مبارکه لیل و بعد از سوره ضحی بر رسول رحمت و مهربانی در شهر مکه نازل گردید. در این سوره مبارکه خداوند متعال وابستگی به این دنیای فانی را که طغیان و کفران نعمت به همراه خواهد داشت را مذمت نموده است و آدمیان را به شدیدترین مجازات‌ها تهدید کرده است. در واقع آدمی به سبب کوته فکری گمان می‌دارد که حق تعالی اگر که او را نعمتی ارزانی داده به آن جهت است که نزد خدای عز و جل صاحب ارج و قرب است و اگر که به فقدان و نداری یا بلایی دچار شده، بدان سبب است که در نزد خدا دون و بی مقدار بوده است. پس بر اساس این فکر و پندار غلط مرتکب گناه، فساد و طغیان می‌گردد، زیرا شخص اول ارج و قرب را روپوش اشتباهات خود می‌داند و شخص دوم به هر ذلتی تن داده و به جهت نداری کفر میگوید. این در صورتی است که هر دو شخص اشتباه اندیشیده و تمامی این ها امتحان الهی اند …
در این مطلب و در ادامه مطالب پیشین که به تفسیر آیاتی از سوره فجر پرداخته شد، آیاتی دیگر از این سوره تفسیر می‌گردند.
آیاتی از سوره
وَ ثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ ﴿٩﴾ وَ فِرْعَوْنَ ذِي الْأَوْتَادِ ﴿١٠﴾
و (با) ثمود، آن‌هایی که در دره تخته سنگ‌ها را بریده و قطع می‌کردند (9) و (با) فرعون صاحب قدرت و شکنجه‌گر (10)
تفسیر آیه‌هایی از سوره مبارکه فجر
در ادامه تفسیر آیه‌های ابتدایی سوره فجر به تفسیر آیه‌های 9 تا 14 این سوره خواهیم پرداخت.
در آیه نهم سوره فجر خداوند متعال از قوم ثمود، که قومی طغیانگر بودند، سخن به میان آورده و می‌فرماید: آیا مشاهده نکردی پروردگارت با قوم ثمود چه کرد همان قومی که صخره‌های بزرگ را در وادی بریده و از آن خانه‌ها و قصرها ساخته و بنا می‌کردند (وَ ثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ).
قوم ثمود از کهن‌ترین اقوام می‌باشند که نبی‌شان، حضرت صالح علیه السلام است. آنان در منطقه‌ای به نام وادی القری که بین مدینه و شام قرار دارد، روزگار می‌گذراندند. این قوم از تمدنی پیشرفته، ساختمان‌های بزرگ و زندگی مرفهی برخوردار بودند.
برخی بیان کرده‌اند که ثمود نام پدر قوم است به همین جهت بدین نام نامیده شدند.
واژه «جابوا» در اصل از کلمه «جوبة» که بر وزن توبه است و به معنای زمین پست می‌باشد، گرفته شده است. سپس در معنای قطع کردن هر قطعه زمین آمده است. و بدین سبب پاسخ سخن را «جواب» گفته‌اند که انگار هوا را بریده و از دهان سخنور یا همان گوینده به گوش شنونده می‌رسد. یا به سبب آن که سوال را قطع کرده و به آن پایان می‌دهد به آن جواب گویند.
در هر صورت مقصود از آن در آیه این است که قطعات کوه را بریده و ساختن خانه‌هایی امن است همانطور که در آیه 82 سوره حجر درباره این قوم آمده است: آنان در دل کوه‌ها خانه‌هایی مطمئن و ایمن می‌تراشیدند. هم معنا و مفهوم با این آیه می‌توان آیه 149 سوره شعراء را گفت. در آن آیه خداوند تعبیر «بیوتا فارهین» را به کار برده است که علتش آن است که این قوم در آن خانه‌ها به عیش و نوش و هوا و هوس می‌پرداختند.
برخی اظهار داشتند که ثمود اولین قومی بودند که برش سنگ کوه‌ها را شروع کرده و به ساختن بناهایی در دل کوه برای اسکان پرداخته است.
واژه «واد» در اصل کلمه «وادی» بوده است و به بستر رودخانه، مسیل سیلاب‌ها و برخی اوقات به دره نیز اطلاق می‌گردد زیرا سیلاب‌ها عموما از دره هایی که در کنار کوه‌ها هستند عبور می‌کنند.
آیت الله مکارم شیرازی معنی دوم که دره است را مناسب گفته است به این دلیل که با مطالعه و بررسی آیات مرتبط در دیگر سوره‌های قرآن کریم می‌توان به این موضوع پی برد که قوم ثمود خانه‌هایشان را در دامنه کوه‌ها بنا می‌کردند به این صورت که سنگ‌ها را بریده و در داخل آن‌ها خانه‌های ایمنی را می‌ساختند.
قطعا قوم ثمود در عصر خویش دارای تمدنی پیشرفته بوده‌اند اما در تفسیر این بخش اعداد و ارقامی دیده می‌شوند که به نظر مبالغه آمیز می‌آیند. به عنوان مثال گروهی از مفسران بیان داشته‌اند که ثمود هزار و هفتصد شهر را بنا نموده‌اند که تمامی آنان از سنگ بودند!
پس از قوم ثمود، خداوند متعال در آیه دهم به فرعون پرداخته و فرموده است: و همچنین فرعون صاحب قدرت!
این آیه اشاره به این موضوع دارد که آیا مشاهده نکردی خدای عز و جل با قوم فرعون صاحب قدرت و ستمگر چه کرد؟!
واژه «اوتاد» جمع «وتد» بر وزن کلمه صمد است که به معنای میخ می‌باشد.
در این باره که چرا فرعون در قرآن به صفت «ذی الاوتاد» آمده است، تفاسیر مختلفی وجود دارد. اول اینکه او لشکر بسیاری داشت که اکثریت آن‌ها در خیمه‌ها زندگی می‌کردند و این خیمه‌ها با میخ محکم و پا برجا بودند.
دومین تفسیر برای این بخش از سوره مبارکه فجر این است که عمده شکنجه‌ای که فرعون برای مخالفین در نظر داشت این بود که آنان را چهار میخ می‌کشید تا بمیرند. این تفسیر در روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام بیان شده است، ایشان فرموده‌اند: آن چنان که در تاریخ آمده، زمانی که همسر فرعون، آسیه، به موسی علیه السلام ایمان آورد، او را بدین صورت شکنجه نمود.
همچنین «ذی الاوتاد» کنایه‌ای است از قدرت و مستقر شدن حکومت. البته ناگفته نماند که هر سه تفسیر با هم هیچ گونه تضادی ندارند و احتمال اینکه هر سه در یک آیه جمع گردند وجود دارد.